Bircan DeÄŸirmenci
Tarih 15 Nisan 1979… AÄŸrı’nın kurtuluÅŸ günü için düzenlenen etkinlikte sinema salonu tıklım tıklım dolu. Protokolde siyasetçiler ve bürokratlardan oluÅŸan devlet erkanı oturmuÅŸ. Ä°zleyici koltuklarında ÅŸehrin ileri gelenleri, iÅŸ insanları, aÅŸiret mensupları ve kent halkı… Birkaç sanatçı sahneye çıkıp ÅŸarkılarını söylüyor.
Sahneye en son müzik grubuyla beraber, AÄŸrılıların çok sevdiÄŸi Nizamettin Ariç geliyor. Önce Türkçe sözlü ÅŸarkılarını söylüyor. Her ÅŸey olması gerektiÄŸi gibi. Sonra izleyici koltuklarından Kürtçe ÅŸarkı söylemesi için tezahürat yapılıyor ve Ariç baÅŸlıyor hazin bir aÅŸk hikayesini anlatan ‘Ehmedo Ronî’ ağıdını yakmaya. Ariç’in sesi izleyicileri bildikleri hikayenin hüznüne boÄŸarken protokol kısmında bir gerilim yaÅŸanıyor. Åžarkının bitiminde alkışlar, ıslıklı tezahüratlar yankılanıyor fakat kolluk güçleri devreye girmekte gecikmiyor: “Ãœlkenin bölünmez bütünlüğü söz konusudur!” Kulise gelerek Ariç’in ellerine kelepçe takılıyor ve emniyete götürülüyor.
Sonrası, ışıltılı gazino gecelerini, kendisine sunulan konforlu ve görkemli hayatı, peÅŸinden koÅŸan film yapımcılarını, imza almak için yarışan hayranlarını geride bırakarak, filmleri aratmayacak ÅŸekilde bir ülkeden kaçış hikayesi ve sürgün günleri…
9-16 Aralık 2023 tarihlerinde düzenlenen Duhok Film Festivali’nde Kürt Sineması kategorisinin jüri baÅŸkanı olan, Türkiye’den kaçış hikayesinden ilham alarak çektiÄŸi ve oynadığı ilk Kürtçe film “Klamek ji bo Beko” (Beko’nun Åžarkısı) festivalde gösterilen Kürt müziÄŸinin duayenlerinden Nizamettin Ariç ile filmin çekim sürecini, Kürtçe müziÄŸi ve sinemayı konuÅŸtuk.
‘Ehmedo Roni’ ÅŸarkısını söylemek gerek hayatınıza gerekse müzikal yaÅŸamınıza yaklaşım açısından bir dönüm noktası olmuÅŸ. Ama orayı konuÅŸmadan önce biraz daha eskiye gitmek istiyorum. ÇocukluÄŸunuzun geçtiÄŸi AÄŸrı’ya gidelim ve müzikle nasıl tanıştığınızı dinleyelim. Nasıl bir ortamdaydınız? Dengbêjlerin etkisi var mıydı üzerinizde?
Tabii, bizim orada insanlar ister istemez dengbêjlerle büyür. Her ailede iki üç tane dengbêj akraba mutlaka vardır. Dengbêjlik ve dengbêjler yüzyıllardır Kürdistan’da kök salmış, çok önemli sanatsal yapı ve sütunlardan biri, toplumumuzun vazgeçilmez bir parçasıdır.
Ağabeyim Cemalettin Ariç, Ağrı’nın tanınan sanatçılarından biriydi. Amcaoğlum Aslan da yine aynı şekilde. Ağrı’da yapılan bütün etkinliklere katılırlardı, bağlama çalıyorlardı, kentin müzikal ortamını organize eden kişilerdi. Ağabeyim sanatçı olduğu için ister istemez evde devamlı bağlama vardı. Benim merakım onlarla başladı. Bağlamalarının akortlarını boza boza öğrenmeye çalıştım. Sesimin iyi olduğu çok küçük yaşta fark edilmişti. Şehrin maskotu gibiydim, yapılan tüm etkinliklerde ben de vardım. Okulda müzik dersi dışında bile öğretmen şarkı söyletirdi bana. Türkçe söylerdim, Kürtçeyi daha çok evde söylerdim.
‘ERZURUM RADYOSU’NUN ASIL İŞİ DEVLETÄ°N ASÄ°MÄ°LASYON POLÄ°TÄ°KASININ O BÖLGEDE YÃœRÃœTÃœLMESÄ°YDÄ°’
Bir de Erzurum Radyosu hikayeniz var…
O dönem bölgedeki tek radyoydu Erzurum Radyosu. Bu radyo, Kürdistan coğrafyasındaki şarkıların derlenmesinde, yani Kürtçe şarkıların Türkçeleştirilmesinde çok önemli rol oynamıştır. Asıl işi devletin asimilasyon politikasının o bölgede yürütülmesiydi. Ağabeyim Cemal’i Ağrı’dan dan Erzurum’a götürmüş, sesini kaydetmişlerdi. Ağabeyimin anlattığına göre, bildiği bütün şarkıları söyletmişler. Daha sonra benimle de yaptılar. Beni Erzurum’a götürmediler; onlar Ağrı’ya gelmişti, bir otel odasında sesimi kaydettiler. Bildiğim Türkçe, Kürtçe şarkıların hepsini kaydetmişlerdi. O şarkılar yıllar sonra Türk Halk Müziği olarak bir başka şekilde, tuhaf tuhaf sözlerle karşıma çıktı.
Ne zamana kadar Ağrı’da yaşadınız?
Ailemin ekonomik problemlerinden dolayı ben 12-13 yaşındayken Ankara’ya göç ettik. 4 kardeşiz. Ankara’ya geldiğimde hem sazımı hem müziği geliştirecek yerler aradım. Halkevleri merkezine gittim. O dönem Meclis sınırları içinde bir binaydı. Orada başladım. Bir hafta sonra beni koroya aldılar. Her sene önemli etkinlikler yapan, konserler veren büyük bir koroydu. Çok kısa bir süre sonra da aynı kurumda bağlama dersleri vermeye başladım. Birkaç ay içerisinde Halkevleri müzik korosunun anahtarı bendeydi artık. İstediğim zaman gidip geliyordum. Çok çabuk entegre oldum. Sonra da Ankara Radyosu…
Ankara Radyosu serüveniniz nasıl başladı?
Yeteneğimden dolayı koro yönetmeni bana destek oluyordu. O dönemde Ankara Radyosu benimle ilgilenmiş, koro yönetmeniyle konuşmuşlar. Onlar hep aynı grubun insanları. Konserlerimi takip edip yakından tanımaya başladılar. İlk Ankara Radyosu kaydımı o zaman yaptım. Sonrası peş peşe geldi. Nida Tüfekçi’lerle arkadaş oldum. Akşamları birlikte yemeye içmeye gidiyoruz. Halk oyunları gösterisi yapan, televizyonda sanatçılara eşlik eden Hoy Tur adındaki dernekle ilişkilerim başladı. Aynı dönem TRT televizyoncularıyla tanışıp çalışmalara başladım.
ÃœMÄ°T TOKCAN, SELAHATTÄ°N ALPAY, Ä°ZZET ALTINMEÅžE, Ä°BRAHÄ°M TATLISES…
İlk plağınız ‘Telli Sazım’ o zaman mı çıkmıştı?
Evet, 1979 olması lazım. Göksoy Plak’tan çıktı ve çok ilgi gördü. İlginçti, o dönem televizyon dünyası ile ilişkileri olan çok küçük bir sanatçı grubu vardı. Ümit Tokcan, Selahattin Alpay, İzzet Altınmeşe, Hüsamettin Subaşı sonra İbrahim Tatlıses geldi. Vanlı sanatçı Atakan Çelik de vardı. Deli dolu biriydi, arada bir Kürtçe söylerdi. Ama genel olarak bu arkadaşların ortak noktası oportünist olmalarıydı. Siyasi yüzleri hiç belli değildi. Herkesle oturup kalkarlardı. Sanatçı prensibi, sanatçı görüşü yoktu. Daha çok çıkarlarına göre davranırlardı. Herkesle her türlü ilişkileri vardı.
Böyle bir ortamda kendinizi korumak zor olmadı mı?
Bu bir tercih ve karakter meselesi. Her ÅŸey gözünüzün önünde geliÅŸiyor. Bazı ÅŸeyler karakterinizi deÄŸiÅŸtirmiyor, maya diye bir ÅŸey var yani. Bu arkadaÅŸlarda bunu görmüyordum. O zamanlar bile bunun tartışmasını yapıyorduk. Mesela TRT’nin haftalık televizyon program akışını yayınlayan bir dergisi vardı. Ä°nsanlar parayla dergiyi alıp bu hafta neler var diye takip ederdi. Orada benimle bir röportaj yapılmıştı. Ben de orada “DoÄŸu türküleri Kürtçe kasetlerden derleniyor” demiÅŸtim. Kürtçe ÅŸarkıların nasıl TürkçeleÅŸtirildiÄŸinin yapılış metodunu anlatmıştım.
‘Ä°BRAHÄ°M TATLISES, ‘SEN BÄ°ZÄ° MAHVETTÄ°N’ DEDÄ°’
Kıyamet kopmadı mı?
Kopmaz olur mu? Ondan sonra TRT yönetimi karar aldı. Bütün DoÄŸulu sanatçıların televizyona çıkması uzun bir dönem yasaklandı. Birkaç gün sonra Unkapanı’nda Ä°brahim Tatlıses’le karşılaÅŸtık. Yanımda Dr. Ahmet Kartal vardı. Ahmet Kartal ile baba tarafından akrabaydık. Ä°brahim Tatlıses bana dönüp “Yahu sen bizi mahvettin. Artık televizyona çıkamayacağız. Hem kendini hem bizi mahvettin” dedi. Ben de ona “Madem benim söylediklerimi doÄŸru bulmuyorsun, o zaman çıkıp sen de bir ÅŸeyler söyle. Nizamettin Ariç doÄŸru söylemiyor, Türkçe ÅŸarkılar Kürtçeden yapılmıyor diyebilirsin” dedim. “Ya nasıl böyle bir ÅŸey söylerim?” dedi. “O zaman sesini kes. Yaptığımız iÅŸi biliyoruz. Sen de aynısını yaptın, yapıyorsun” dedim. GösterdiÄŸi bu tavır bana çok ilginç gelmiÅŸti.
Tatlıses kurÅŸunlanma olayından birkaç hafta önce bana telefonla ulaÅŸtı. Ben de stüdyoda Azadî serisinin kayıtlarını yapıyordum. “Ya neredesin, ben kaç seferdir Almanya’ya geliyorum, seni arıyorum” dedi. Ben de “Onca yıldan sonra nereden aklına geldi benime konuÅŸmak” diye sordum.
Aslında hiç temasım olmadı ama her Almanya’ya geldiÄŸinde beni bulmaya çalıştığını müzisyenlerden duyuyordum. “Ben seni unutur muyum, sen adam gibi adamsın” gibi ÅŸeyler söylemiÅŸti. Ben ise o dünyadan, o oportünist insan iliÅŸkilerinden kopalı çok olmuÅŸtu ve bir daha hiçbirini ne görmek ne de konuÅŸmak istiyordum. Bir ara Berlin’e bir Türk organizasyonu için Belkıs Akkale, Selahattin, Alpay, Kamil Sönmez gelmiÅŸti. Kamil Sönmez’le aÄŸabey-kardeÅŸ gibiydik, gelmeden önce görüşmek istediÄŸini yazmıştı. Onlarla bir iki gün beraber kalmıştık. Seneler sonra bir araya gelmiÅŸtik. Hepsindeki ortak algı, “Sen kendini mahvettin. Sen kendini bitirdin” ÅŸeklindeydi. Demek öyle, ben Kürtçe üretip, yaÅŸadığım için kendimi bitirdim ha! Bir daha da o çevreyle hiçbir iliÅŸkim olmadı.
‘TÃœRKAN ÅžORAY, ‘SULTAN’ FÄ°LMÄ°NDE BENÄ°MLE OYNAMAK Ä°STEMÄ°Åž’
Müzikle paralel olarak sinema geçmiÅŸiniz de var. 1980’de, Sinan Çetin’in yönettiÄŸi, Nur Sürer ve Fikret Hakan’la oynadığınız “Bir Günün Hikayesi” var mesela.
Filmin adı önce “Sabah”tı. O isim sansürden geçmedi. “Mavi Kamyon” dendi, onu da kabul etmediler. Ä°ki yıl sansürde kaldı, 20 dakikası kesildi. O kesilen 20 dakika için Fikret Hakan’la yeniden sahneler çekildi. Ben artık orada yoktum. Müzik ve sinema paralel geliÅŸti. Sinemanın devamlı bana karşı ilgisi vardı. Daha Ankara’dayken Türkan Åžoray’ın filmlerini çeken Akın Film görüşme için beni Ä°stanbul’a davet etti. Ä°ki tane plağım çıkmıştı, televizyonda çıkıyordum, Türkan Åžoray da oradan biliyormuÅŸ beni. “Sultan” filminde benimle oynamak istemiÅŸ. Ä°lk kez Ankara’dan Ä°stanbul’a otobüsle geliyordum. Yanımda kim oturuyordu biliyor musunuz? Yaman Okay! Onunla orada tanıştım. Genç bir tiyatro oyuncusuydu, oyunculuk için iliÅŸki aramak üzere Ä°stanbul’a geliyordu. Yaman ile dostluÄŸumuz uzun seneler devam etti. Akın Film benimle görüşmesine raÄŸmen olmadı bir ÅŸekilde. (Benim yerime sanırım Bulut Aras’la çekildi.) Sonradan Akın Film birçok yerde “Nizamettin Ariç’i ilk biz keÅŸfettik” diye dile getirmiÅŸti.
“Bir Günün Hikayesi” dışında Suna YıldızoÄŸlu ve Erol Taş’la birlikte baÅŸrolde oynadığım, senaryosunu Onat Kutlar’ın yazdığı “Kurban OlduÄŸum” filminde yer aldım. O dönem Onat Kutlar benim oynamam için Sabahattin Ali’nin ‘Kuyucaklı Yusuf’ hikayesini senaryolaÅŸtırmaya baÅŸlamıştı. Sonra Türker Ä°nanoÄŸlu’yla beÅŸ tane film çekmek için mukavelem vardı. Hiçbirinde oynayamadım. Çünkü kaçmak zorunda kalmıştım. Ben sinemayı sinema gibi yapmaktan yanaydım. BildiÄŸiniz gibi o zamanlarda ÅŸarkıcı filmleri furyası vardı ve ben o furyayı sevmediÄŸim için mümkün olduÄŸunca o tür filmler yapmaktan kaçındım.
Sizin kafanızda nasıl filmler yapmak vardı?
Sosyal içerikli filmler, insanların problemlerini anlatan, karakter çeşitliliği olan, hayatın içinden gelen, aklı başında diyalogları olan içerikler üretmek istiyordum.
‘YILMAZ GÃœNEY HEPÄ°MÄ°ZÄ°N Ä°DOLÃœYDÃœ’
Bir idolünüz var mıydı? Yılmaz Güney’i nasıl buluyordunuz?
Tabii ki Yılmaz Güney kalplerimizde taht kurmuÅŸtu, hepimizin idolüydü. Yılmaz Güney, Ä°mralı Cezaevi’ndeyken “Yol” filmi süreci Erden Kıral’la baÅŸladı fakat sonradan Åžerif Gören’le devam etti. Erden Kıral devamlı Ä°mralı’ya gidip geliyor ve Yılmaz aÄŸabeyin haberlerini bana getiriyordu. Bir gün bana Ä°mralı adasında Yılmaz Güney ve mahkum arkadaÅŸlarına bir moral konseri verme teklifi geldi. Hemen kabul ettim.
Adadaki ortam nasıldı?
Çok deÄŸiÅŸikti. Açık cezaevi olduÄŸu için günün büyük bir kısmında dışarıda, farklı uÄŸraÅŸ ve aktivitelerin yapıldığı ilginç bir ortam kurmuÅŸlardı orada. Bostancılık yapıyorlardı, hatta Yılmaz aÄŸabey bana kendi eliyle yaptığı bir tavlayı hediye etmiÅŸti. Güney mahkum arkadaÅŸlarına devamlı seminerler veriyordu. Adanın bir sinema salonu vardı. Orada tutuklu ailelerin de izleyici olarak katıldığı bir topluluÄŸa konser verdim. Ve o sinema salonu yıllar sonra Abdullah Öcalan’ın yargılandığı salon oldu. Bütün gün orada Yılmaz Güney’le “Yol” filmini konuÅŸtuk. Önce ismi “Bayram” olarak düşünülmüştü. 12 mahkumun bayram izni için memleketlerine gitmesini anlatıyordu. Onlardan biri olan Bingöllü bir Kürt rolünü canlandırmamı istiyordu. Prensip olarak kabul ettim ama Yılmaz aÄŸabey bana, “Üç ay boyunca sete dahil olacaksın, baÅŸka bir iÅŸ yapmak yok” demiÅŸti. Nasıl yapacağım diye kara kara düşünmeye baÅŸladım. Ben o sıralar her gün Taksim Maksim ve Caddebostan Maksim’de yani iki gazinoda birden sahne alıyordum ve sözleÅŸme imzalamıştım. Bir sürü masrafım var, ev döşemiÅŸim… Üç ay boyunca sete dahil olmam imkansız gibi görünüyordu. Baktım olacak gibi deÄŸil. Rolü kabul edemeyeceÄŸimi söyleyince epeyce tartışmasını yaptık. Yılmaz aÄŸabey bana “Bu bir görevdir, gel, yap” demiÅŸti. Ben de “En azından bana izin ver, oynayayım ama burada iÅŸim olmadığında tekrar döneyim” demiÅŸtim. Uzun tartışmalardan sonra elimde olmayan nedenlerden dolayı mecburen filmde oynamama konusunda karar aldım. Gazinoyla olan sözleÅŸmemden dolayı elim kolum baÄŸlıydı. En çok üzüldüğüm konu ise Yılmaz aÄŸabeye hayır demek zorunda kalmaktı. Sonradan gerçekten bu projede yer alamadığım için çok piÅŸman oldum.
Bir daha yolunuz kesiÅŸmedi mi?
Ben ülkeden çıkıp Almanya’ya gittikten sonra o da Paris’e gelmiÅŸti. Ortak bir arkadaşımız vardı, kameraman Ä°zzet Akay. Berlin’de hemen her gün beraber olduÄŸum biriydi. Ä°zzet, Paris’e gidip geliyordu. Onun aracılığıyla Yılmaz aÄŸabey bana kendi el yazısıyla yazdığı “Yunan Bıçağı” adında bir senaryo göndermiÅŸti. Onun kafasında devamlı benimle bir film yapma düşüncesi vardı. Ne yazık ki bu karşılıklı isteÄŸimiz bir türlü olmadı. Benim o dönemler mülteciliÄŸim kabul olmadığı için Berlin dışına çıkamıyordum. O Paris’teydi. Vefatında bile gidemedim.
O proje öyle kaldı. “Yunan Bıçağı” hikayesi hala bende duruyor. Fatoş’a (Güney) sormuÅŸtum, ne yaptınız onu diye. Åžaşırmış ve nereden biliyorsun, diye sormuÅŸtu. Yılmaz aÄŸabeyin bana gönderdiÄŸini ve benimle çekmek istediÄŸini söylemiÅŸtim.
‘KÃœRTÇE SÖYLEDÄ°KTEN SONRA GAZÄ°NOLAR BENÄ°MLE Ä°LÄ°ÅžKÄ°SÄ°NÄ° KESTÄ°’
Gazino süreciniz nasıldı?
Biliyorsunuz o zamanlar gazinolar Türkiye’nin en önemli müzikal ortamlarıydı. Televizyonda çıkınca popüler oluyorsun ve gazinocular da popüler isimlerle çalışmayı sever. Gazinocular kralı Fahrettin Aslan onların başında gelirdi. Benim de bir menajerim vardı. Onun ilişkileriyle başladı. Gazinodaki assolistler kendi alt programlarını organize ediyorlardı. Ben Bülent Ersoy’un kadrosundaydım. Önce Aksaray’daki Gar Gazinosu’nda başladım, ardından Taksim ve Caddebostan Maksim gazinolarında çalışmaya devam ettim. Farklı assolistlerle çalıştım.
Ağrı’da Kürtçe söyleyene kadar her şey yolunda gidiyordu ama sonra gazinolar da benimle ilişkisini kesti. Artık bütün kapılar bana kapanmaya başlamıştı. Hepsi birdenbire bir sistem tarafından yönetiliyormuş gibi benimle ilişkisini kesti.
Gelelim Ağrı olayına. ‘Ehmedo Ronî’yi söylemenizle sizin için yeni bir dönem başlamış oldu değil mi?
‘Ehmedo Ronî’ bizim aÅŸiretin kilamlarından bir tanesi. O kilamı Erivan Radyosu’nda ilk söyleyen de bizim aileden (Birukî AÅŸireti’nden) biridir. O konserde Ankara’dan önemli bir bürokrat katılımı vardı. HemÅŸerilerim benden Kürtçe ÅŸarkı isteyince Ehmedo Ronî’yi söyledim. Bir ÅŸarkının bürokratlar ve devlet nezdinde ne kadar etkisi olduÄŸunu birebir görmem bana epey ilginç gelmiÅŸti. Ä°ki saat boyunca Türkçe söyleyince herhangi bir tepki yoktu. Tam tersine bürokratlar büyük bir zevk ve keyifle beni dinliyorlardı. Ama halkım benden Kürtçe istediÄŸi için bu kadar büyük bir reaksiyonla karşılanıp, kelepçelenip götürülüyor, gözaltına, nezarete alınıyorsam burada baÅŸka bir oyun var, anlıyorsun. Ä°fadeler alındıktan sonra beni cezaevine koydular. Üç gün sonra bıraktılar. AÄŸrı’daki Kürt aydınları o süreçte beni hiç yalnız bırakmadılar.
Hakkınızda dava açıldı mı?
O dönemin ünlü maddeleri olan 141-142’den dava açıldı. Ben de zaten o olayın şokundan sonra artık ruhen şekillenmeye, kendimce bir başka yol bulma arayışı içerisine girmeye başlamıştım.
Aslında ülkeden çıkmam gerekiyordu ama hangi yollarla çıkacağım ve hemen içeri alınıp alınmayacağım konusunda tereddütlerim vardı. Gelip gazinoda beni dinleyen, MİT’ten olduklarını bildiğim kişiler, hayranlarım vardı. O kişilerden biri bana hemen ülkeden çıkmam gerektiğini söyledi.
Kariyerinizin zirvesindeydiniz. Karar vermek sizin için zor olmuştur.
İki kez MİT tarafından hırsızlık süsü verilerek evim arandı. Kendi evim Gümüşsuyu’ndaydı ama Caddebostan programları geç saatlerde bittiği için Vanlı bir arkadaşımın evinde de kalıyordum. O gün elektrik yoktu ve kaloriferler yanmıyordu. Ben de soğuk almayayım diye kendimi sarıp sarmalamıştım. Önce bir ses duydum, kapıyı kırarak içeri girmişler meğer. Kafama silah dayanmış şekilde uyandım. 12. kattaydım ve silahla vurulmak yerine camdan aşağı atlamak istedim. Tetiği çektiğini hatırlıyorum fakat tutukluk yaptı. İki kişilerdi. Korkumu, kendimi 12. kattan atmak istediğimi görünce beni bırakıp gittiler. Daha sonra onların MİT elemanı olduklarını öğrendim. Bu olay bende halen yerini koruyan travmatik bir durum yarattı. Almanya’daki evimin her zaman iki ayrı kilitli kapısı vardı.
Tabii tüm bunlar ülkeden çıkış yolunun taşlarını döşüyordu…
Gümüşsuyu’nda Alman KonsolosluÄŸu’nun bahçesine bakan beÅŸ odalı bir evim vardı. O evin anahtarını o dönem birlikte olduÄŸum kadın arkadaşıma teslim ettim. Sonra saçımı sakalımı kesip sima deÄŸiÅŸikliÄŸi yapıp, yola çıktım. Kimlik kısmını da ÅŸansa bıraktım.
Gümüşsuyu’ndan çıkıp nereye gittiniz?
Ağrılı Servet Çolakoğlu adında şair bir arkadaşım bana yardımcı olmuştu. Sinematek’in başkanıydı. Hemşerim ve sevdiğim bir dostumdu. Servet bana bir grup yoldaşının ülkeden çıkacağını, istersem beni de o grupla çıkarabileceğini söyledi. Bir iki gün düşündükten sonra hem içinde bulunduğum zor durum hem de Servet’e olan güvenimden dolayı teklifini kabul ettim. Antakya’ya doğru otobüsle yola çıktım.
Antakya’da Türkiye solundan olup ülkeden çıkmak isteyen epey insan vardı. Benim o dönem Kürt partileriyle iliÅŸkilerim vardı. Ne yapmak istediklerini, programlarını merak ediyordum. Türk soluyla iliÅŸkim yoktu. Bizi sınırdan geçirecek olan bir Arap kaçakçı hazırlanmıştı. O kaçakçıyla gecenin bir saatinde buluÅŸup yola çıktık. 6-7 kiÅŸiydik. Gecenin zifiri karanlığında, daÄŸ, taÅŸ baÅŸladık yürümeye. Duygusal olarak çok dolu, heyecanlı ve korkuluydum. Bizi geçiren kiÅŸi belli bir zaman yürüdükten sonra “Burada beklememiz lazım. Ses çıkarmayacaksınız, sigara içmek yok” dedi. Neden olduÄŸunu bilmiyoruz. O anda da çok kısık, fısıldayan bir ses tonu ve Arap aksanıyla bize dün buradan geçen grubun direkt askerlerle karşılaÅŸtığını ve hepsinin orada kurÅŸuna dizildiÄŸini söyledi. KuÅŸkuya kapıldık. Acaba bu kaçakçılar devletin ajanı mıydı? Grubu geçiriyorum diye götürüp askere mi teslim ettiler? Böyle bir sürü korkunç hikayeler kafamdan geçmeye baÅŸladı, korkum daha da arttı.
Yaklaşık bir buçuk iki saat bu ÅŸekilde bekledikten sonra tekrar yürümeye baÅŸladık. Sabahın ışığı yavaÅŸ yavaÅŸ gözükürken birden “Tamam, geçtik” dedi. Biz hiçbir ÅŸeyin farkında deÄŸiliz. Neresi sınır, neresi Türkiye, neresi Suriye… Önce bir dere gördük, orada biraz su içip, yüzümüzü gözümüzü yıkadık. Sonra tekrar yola koyulduk. Yolda Suriye’de çok yaygın olan arkası açık bir pikaba atlayıp tekrar yola koyulduk. Bizi Kobane’ye götürdüler. Oradaki Kürtler beni onlardan aldı. Mustafa Xelil diye Kobaneli bir arkadaşın evinde kaldım. Grup siyasi olduÄŸu için onların Åžam’da partili yoldaÅŸları, daha önce kaçanların evleri, arkadaÅŸları vardı. Benim onlarla siyasi, ideolojik bir iliÅŸkim zaten yoktu. Ben onlardan kopup Kobaneli aileyle kalmaya baÅŸladım.
Ne yaptınız orada, ne kadar kaldınız?
Kobane’de üç hafta kaldım. “Madem buradayım, boÅŸ durmayayım, derleme yapayım” dedim. Kobaneli kardeÅŸlerimin yardımıyla bir teyp bulup, Kobane’de yaÅŸayan Kürt ÅŸair ve müzisyenlerin derleme, kayıtlarını yapmaya baÅŸladım.
Ben Türkiye’de her gece iki gazinoda birden çıkıyor, epey para kazanıyordum. Bilindiği üzere, benim gibi popüler insanların epey bir lüks alışkanlığı oluşuyor ama Kobane’de bu alışkanlıkları sürdürememenin hiçbirinin eksikliğini hissetmedim. Tam tersine müthiş bir gönül rahatlığı içindeydim. Ülkeyi terk etmemden sonra Kobane’ye gelmem bende çok şeyi kırdı. Yani geride bıraktığım ailem ve akrabalarımın dışında hiçbir şeye üzülmedim. Çünkü geldiğim nokta artık benim istediğim bir ortamdı. Parçası olmak istediğim kendi toplumumun ortasında kendimi bulmuştum. Onlar her şekilde bana yardımcı oluyorlardı. 7-8 ayı bulan bir Şam maceram oldu. Benden sonra kaçıp gelen arkadaşım Servet’in yardımlarıyla sahte pasaportla Suriye’den Almanya’ya geçtim.
Ülkeden çıktıktan sonra devlet tarafından ailemin üzerine baskı yapılmıştı. Almanya’da hem ailemi korumak hem de Feqiyê Teyran adlı şairimizin ismini yaygınlaştırmak ve yaşatmak için 8 yıl boyunca Feqiyê Teyra ismini kullandım.
‘FÄ°LMÄ° TAM BÄ°R YOKLUK İÇİNDE ÇEKMEYE ÇALIÅžTIM’
1981’de çıktınız. Almanya’dayken 1991’de “Kilamek Ji bo Beko” (Beko’nun Åžarkısı) filmini çektiniz. Filmi maalesef daha dün izleme ÅŸansını buldum. Kaçış hikayenizden mi ilham aldınız?
Filmin fikri, kaçış gecemizin bende bıraktığı etkiydi. Onu anlatmak istedim önce. Kobani’de notlar almaya başlamıştım. Almanya’ya gittiğimde fikir değişti, gelişti. Finans bulmak 4-5 yıl sürdü. O dönemler kimse Kürtlerle ilgili filmleri finanse etmek istemiyordu. Bir televizyon ile anlaştık. Zor zahmet parayı bulmak beş yılımı aldı. Yıl 1990, sınırlar insan seliydi. Filmi Irak’ta (Başur Kürdistanı’nda) çekmem mümkün değildi. Yunanistan’a gittim, baktım olmadı, sonra Ermenistan’da yapmaya karar verdim. Ermenistan o yıllara kadar Kürtlerin kendilerini en rahat hissettikleri bir yerdi. Kürtler orada yüzyıllardır yerleşik bir hayat sürüyor. Sovyetlerin sayesinde anadilde eğitim, gazete ve Radyo Erivan vs. gibi bazı haklara sahiplerdi. O zaman Ermenistan Azerbaycan’la savaş halindeydi. Yüz binlerce Azeri Ermenistan’ı terk etmek zorunda kaldı. Tam tersine yine yüz binlerce Azerbaycan’da yaşayan Ermeni de Ermenistan’a dönmek zorunda kaldı. Çok kötü bir savaş ortamında filmi çekmeye başladım.
Filmle ilgili helikopter, tank ve benzeri askeri teçhizata ihtiyaç vardı. Ermenistan ordusu her seferinde bunun için söz veriyordu fakat son anda vazgeçiyordu. En önemli şey ise yakıttı. Armen Film’e ait Agrigat, kran ve transport araçları çok eskiydi ve fazlasıyla benzin yakıyordu. O da yetmez gibi benzine her gün 6-7 kat zam geliyordu. Dolarla benzin alıp arabalara koyarken ne hikmetse bir gün geçmeden benzinimiz bitiyordu. Sonradan öğrendik ki şoförler yarısından fazlasını çalıyormuş. Kostümleri dikmek için iğne bulamıyoruz, iplik zaten yok. Ermenistan Kürtlerinin yardımları sayesinde, tam bir yokluk içinde filmi çekmeye çalıştım.
Sanırım amatör oyuncularla çalışmışsınız…
Ermenistanlı profesyonel bir kadın oyuncu ve Sovyetlerde ünlü bir pandomim sanatçısı olan Kürt Arsen Poladov dışında diÄŸerleri oyuncu deÄŸildi. Hepsi orada yaÅŸayan Kürtlerdi. Kadınlar bir gün gelip oynuyor ertesi gün “eÅŸim izin vermiyor” deyip gelmiyordu. Her gün çekim sonrası aileleri ziyaret edip devam etmelerini saÄŸlıyordum.
Devamlı senaryoda değişiklik yapmak zorunda kalıyordum. Her gün yeni bir şey ekliyor ya da çıkarıyorum. Bir türlü senaryoya sadık kalamıyordum. O ortam içerisinde çekmeye çalıştım. Çok zor bir çalışma oldu. Ben epey hazırlıklıydım ama kendim oynamayı düşünmüyordum. Orada oynayacak çocuk karakterleri ve motifleri ararken Beko’nun rolünü oynaması için de birini arıyordum. Çocuklarla birlikte prova yapmaya başlayınca baktım benimle çok iyiler. Aramızda bir bağ oluştu. Başka biriyle olacak gibi değildi. Bu nedenle oynamak zorunda kaldım. Çekimler bir ay sürdü.
‘VENEDÄ°K’TE KODAK FÄ°LM ÖDÃœLÃœ ALDIM’
Film bittikten sonra yankıları nasıl oldu? Nerelerde gösterildi?
Yeni çekilmiş bir filmi festivaller hep alıp, ilk kez kendi programlarında gösterilmesini isterler. Yani birkaç festivalden birine karar vermek zorundaydım. Ben de Venedik’e karar verdim. Venedik’te Kodak Film Ödülü aldım. İtalya’da Komünist Parti’sinin sanat kuruluşu vardı. Onların bir ödülünü aldım. Onlar filmi İtalya’da sinemalarda gösterime soktular. Sonra diğer festivallerde gösterildi.
Filmim 16-17 uluslararası festivalde ödül aldı. Birçok ülkede haftalarca sinemalarda ve aynı şekilde televizyonlarda gösterildi.
Türkiye’de nasıl izlendi?
Film, Almanya ve diğer Avrupa televizyonlarda gösterilince bir şekilde kopyalanarak ülkeye ulaştırıldı. İlk Kürtçe dilli çekilmiş film olması da ilgiyi artırmıştı.
Film yapmaya devam etmek istemediniz mi?
Arkasından yeni bir senaryo yazdım. Senaryoyu bitirmeme rağmen çekmedim. O hevesim kalmadı, film çekmek epey enerji alan bir şey. Tekrar 4-5 yıl para peşinde koşup bir film çekmek enerjisini kendimde bulamadım.
Film yapmasanız da müziğiniz filmlere eşlik etti. Sizin hikayeleriniz doğduğunuz topraklarda. Sürgünde olup daha evrensel bir dil yakalamış olmayı nasıl başardınız?
Başından beri müziğimde hep görsel bir asosyasyon vardır. Türkiye’den çıkmak zorunda kaldığımda dikkatimi çeken en önemli noktalardan biri de bizde enstrümantal müzik kültürünün yaygın olmayışıydı. Kaval, ney, zurnayla yapılan birkaç melodinin dışında özellikle dinlemek için yapılmış bir iş yoktu. Bu benim için çok büyük bir boşluktu. O yüzden bundan sonra devamlı enstrümantal müzikler yapmalıyım dedim. İnsanımızı enstrümantal müziğe alıştırmanın yolunun efektli hikayeler anlatarak olabileceğini düşündüm. Böylece her albümün bir adı ve enstrümantal bir hikayesi oluştu. Bêrivan, Çem, Dîlan, Diyarbekir, Çiyayên me, Cudî, Kürdistan 1988, Dayê ve benzeri gibi adlara bağlı müzikal hikayeler anlatmaya başladım. Bu çalışmalarım daha sonra çokça film, tiyatro ve dokümantasyonlarda kullanıldı. Wêneyên Xewnan adlı tamamen enstrümental bir albüm yazdım. O da sayısız film, dokümanter film, TV programı, tiyatro ve resim sergisinde müzik olarak kullanıldı. O dönemin fikirleri olan bazı çalışmalarıma yeniden, daha büyük orkestral, senfonik yazımlarına başladım. Önümüzdeki dönemde onlar için finansal kaynakları bulabilirsem kayıtları için çalışmalarımı başlatacağım.
Galiba müzik yaparken daha mutlusunuz.
Ben genel olarak kreatif bir insanım ve sanatın çeşitli disiplinleri ile bağım sürüyor. Müzik yazıp konserler vermemin yanı sıra son zamanlarda kendimi daha çok resim çizmeye verdim dersem yalan olmaz. Resim çizimi diğer disiplinlerden daha çok bir ruhsal rahatlama, çevreden kopup, meditatif bir soluklanma olduğu için olsa gerek ilerleyen yaşımda bana daha iyi geliyor.
Enstrümantalist yanım, yani çeşitli müzik aletlerini kendim çalıp albümlerim ve konserlerimde kullanmam da bir başka hikaye. Müzik bir şekilde benim kendimi ifade etme aracım olduğu için orada daha rahatım. O alanda kimse bana müdahale edemiyor. Daha özel sanatsal rahatlığı olan bir alan. O yüzden onu devam ettiriyorum. Bu nedenle benim için sinema yapıp yapmamak çok büyük bir problem oluşturmadı.
‘FÄ°LMLERÄ°N DÄ°LÄ°NÄ°N KÃœRTÇEDEN KOPTUÄžUNU GÖRÃœYORUZ’
Şimdi Kürt sinemasında yapılan işleri nasıl görüyorsunuz?
Genel olarak güzel ama eleştirilerim de yok değil. Rejisörler Kürt ama film Kürdi değil. Filmlerin dilinin de gün geçtikçe Kürtçeden biraz daha koptuklarını görüyoruz. Filmlerde bir Kürt, Kürdistan, mücadele geleneği, geçmişi, ona sahip çıkma, onu bir şekilde işleme yok denecek kadar az görülüyor. Oysa Kürdistan hala dört parça, parçalanmış. Dilimiz ve insanımız üzerindeki sosyal, siyasal asimilasyon var gücü ile devam ediyor.
Dikkatimi çeken en önemli şeylerden biri de genç sinemacılarımız sanki hiçbir idealleri yokmuş gibi filmler çekiyorlar. Ülkesi özgür olmayan, müzik ve sinema endüstrisinin bir türlü oluşmadığı, sanatçılarına bir kurum desteği, sahibi olmayan bir halkın dramı işte…
‘KÃœRT MÃœZÄ°SYENLER SAYESÄ°NDE KÃœRT DÄ°LÄ° HÂLÂ TAZE VE CANLI’
Kürt müzisyenlerin de işi zor. Sektör gelişmediği için hak ettikleri yerde değiller…
Kürt müzisyenler şimdiye kadar işini en doğru yapan kesim. Kürtçenin bütün yükünü sırtlarına almış, zahmetini çekiyorlar ve bunu da büyük bir gurur ve istekle yapıyorlar. Onların sayesinde Kürt dili hâlâ taze ve canlı. Onlar da sektör sıkıntılı olduğu için üretimlerini kendi birikim ve çabaları ve bin bir zorlukla boğuşarak yapıyorlar. Bu her anlamda saygı ve sevgi gerektiren bir durum. Halkımız tarafından seviliyor, dinleniyorlar. Bu çok önemli. Tabii ki şairlerimiz ve roman yazarlarımızı da unutmamak gerekir. Onların da dilimizin canlı kalmasında sayısız büyük katkı ve emekleri vardır.
Dönelim müziğe. Dünyanın sivilizasyon görmüş hiçbir yerinde siyasi partiler müzik firması veya benzeri şeyler kurmazlar. Orası başka bir alan çünkü. Fakat bizde adlarını herkesin bildiği müzik firmaları siyasi, ideolojik parti kurumları. Bu nasıl oluyor, nasıl bir şey? Bunun neye, kime faydası olabilir? Mevcut firmaların yüzde 95’i karanlık, korsan metotlarla çalışıyorlar, neden? Bu firmaların insan ilişkileri ve çalışma metotları hiçbir kültürel, ticari ahlaka uymuyor, tamamen bencil, sömürücü bir sistem. Daha açık konuşayım bir yığın sözde Kürt müziği firmalarının çalışma, yöntem ve metotlarına bakınca Kürt müziğine ve müzisyenlerine faydadan çok zarar verdiklerini görüyorsunuz. Ses Plak (Ses Medya) senelerdir hiçbir hakları olmamasına rağmen albümlerimi korsan bir şekilde dağıtıp bana ve çalışmalarıma zarar veriyor, neden? Bizim yeni, dürüst, Kürdistani bir sosyal, siyasal, ticari ve kültürel başlangıca, ahlaka ihtiyacımız var. Bize zarar veren, sanatçılarımızın emeğine göz dikmiş, profesyonellikten uzak, dürüst çalışmayan bu korsan yapılardan mutlaka kurtulmamız gerekli. Halkımızı bu durumda duyarlı olmaya, sanatçısına ve emeğine sahip çıkmaya çağırıyorum.
Bu durumda meslek kuruluşlarının tavrı nasıl?
Türk meslek kuruluşlarının tavrı demek istedin sanıyorum. Türk meslek kuruluşlarının Kürt müziğine ne katkısı var? Dünya kadar Kürt müziği yapan insan var. Bunlara doğru dürüst MESAM veya diğer kuruluşlardan para geliyor mu? Her yıl Kürt müziği için toplanan dünyanın parası var o kasalarda. Neden bunlar adil bir şekilde Kürt sanatçılara dağıtılmıyor? Bu o sanatçıların hakkı, emek veriyorlar, emeklerinin karşılığı.
Bu kuruluşlardaki sanatçıların kendi meslektaşları olan Kürt sanatçılara karşı vurdumduymaz, kayıtsız kalmaları hiç doğru değil. Bu durum ne onlara, ne de sanatçılığa yakışıyor. Onların işi her dilde müziği desteklemek olmalı. Onların işi devletin resmi asimilasyon politikalarının devam ettirildiği kurumlar olmak ise orası bir sanatçılık meslek kurumu değil, tarafgirlik, devlet memurluğu olur. Halbuki ben Türk sanat çevrelerinden devletin kültür siyasetine karşı bir tavır içerisinde olup Kürt müziği ve müzisyenlerine sahip çıkma konusunda daha duyarlı ve dayanışma ruhlu olmalarını beklerdim. Onlara da bu yakışırdı. Ama şimdiye kadar böyle bir şeyi ben göremedim. Umarım değişir.
Sanatçı politik görüşünü beyan etmeli mi?
Sanatçı da toplumdaki her şey gibi politikadan etkilenir. Politika, sanata yabancı bir durum değil ki. Politika öylesine kötü bir kurum ki her şeye sirayet ediyor. Sanat da ister istemez kendisini bir şekilde politikaya, totaliteye, ideolojilere karşı şekillendirmek durumunda. Bizim gibi toplumlarda bu ideolojiler büyük dert. Dini, solcu ideolojiye kadar bunların hepsi problem. İster istemez o toplum içinde yaşayan sanatçı da buna karşı bir tavır almak zorunda. Çünkü bu ideolojiler her zaman sanatın önünü kesmeye çalışıyorlar. Sanatçıdan, sanatçının özgür düşüncelerinden rahatsızlar. Bu sınıflar sanatı kendilerine uydurmak, kendi propagandalarına yakınlaştırmak için ellerinden geleni yapıyorlar. Sanatçı kesinlikle onlardan uzak durmalı, özgürce üretip, düşüncelerini, muhalifliğini dile getirmelidir.
Özellikle Kürt sanatı, Kürt toplumu fazlasıyla politize edilmiş bir toplum. Çünkü siyaset her şeyin üzerine oturmuş durumda. Kürt sanatçılarına yapılacak en büyük zarar onları ideolojik kalıplar içerisinde şekillendirmeye çalışmaktır. İlk dönemler siyasi kafalar bu konuda çok başarılı oldular ama hayat bir yerden sonra dogmaları kabul etmiyor. Çünkü sanatı ve özgür üretmeyi baskı altında tutma metotları hayatın akışına, varlığına ters bir şey. Eski etkileri kalmadı o siyasilerin de. Bugün de büyük bir zevkle onu devam ettirmek isterler ama ne onların gücü kaldı ne de artık Kürt sanatçıları eski saflıklarını devam ettiriyor. Toplumumuz mutlaka bu kabustan da kurtulacaktır.
Biz hep sanatçılıktan bahsediyoruz ama o ideolojik, siyasi partilerin içinde sanatçılık yapanların büyük bir kısmı şarkıcı. Kürtler dünyanın en güzel sesli halklarından bir tanesi. Şimdi kalkıp hepsine sanatçı demek doğru olmaz. Sanatçılık başka bir şey.
Şimdi nerede yaşıyorsunuz? Türkiye’ye gelmeyi istemiyor musunuz ya da hangi koşullarda gelmek istersiniz?
Almanya’da yaşıyorum. Türkiye ve Bakur (Kuzey) Kürdistan’a gelemeyeli 42 yıl oldu. Benim oradan çıkmamın tek bir sebebi vardı anadilimin yasak olması. Ben siyasi bir geçmişi olan bir insan değilim. Hiçbir ideolojik yaklaşımım, hiçbir siyasi partiyle ilişkim olmadı. Ben sanatçıların o tür yapılardan uzak durması gerektiğine inanırım. Başından beri kendi doğru bulduğum şeyler için mücadele verdim. Onlardan biri de anadilimdi.
Türkiye’de Kürtçemiz ve çocuklarımız için ana dilimizle zorunlu eÄŸitim baÅŸlar baÅŸlamaz benim burada kalmamın bir anlamı kalmaz. Açılım döneminde beni de çağırdılar. “Anadilde eÄŸitimin önü açılsın, kimse beni çağırmasa da atlar gelirim” demiÅŸtim. Benim tek bir amacım var. O da Kürt dilinin özgürleÅŸmesi. Bunu her seferinde söylüyorum. O zaman dönerim. Bütün hayatım boyunca Kürtçe için mücadele verdim ve vermeye devam ediyorum. Umarım artık çok deÄŸiÅŸen bu dünyada Türk devleti bu katı asimilasyon sisteminden vazgeçer, Kürtçeyi rahat bırakır, halklarımızın arasında yumuÅŸamaya, barış içinde birlikte yaÅŸamaya vesile olur.
Duvar
