Siddik BOZARSLAN
Zana û bîrbir û hozanê Kurd ê gewre Melayê Cizîrî, di helbesteka xwe da weha gotîye:
”´Tali´ ku bêt û furset, muhlet li nik heram e
Min umrê Nûh-i nîne, saqî were, bilez xweş.” (Melayê Cizîrî, Dîwan, r.32)
”Belê, tali´ û fersend kêm caran bi destê mirov ra tê. Dema ku bi destê mirov ra bê jî, divê ku mirov çavvekirî be û jê îstîfade bike. Yan na, ew fersend wek teyrek ji destê mirov difire û diçe hey diçe. Xasma di şolên neteweyî da, di tevgerên rizgarîxwazîya neteweyan da ew fersend wek şûr e; dema ku ew şûr dikeve destê mirov, ger mirov ji heqê wî dernekeve, nikaribe û nizanibe wî bişixulîne, hingê ew şûr ji destê mirov dişemite û diçe dikeve destê dijmin, îcar dijmin wî li dijê mirov dişixulîne. Lê belê jibo ku ji wê fersendê îstîfade bê kirin, bi peyveka dî jibo ku ew şûr bê şixulandin, ew qadroya ku li serê tevgera rizgarîxwazîyê ye divê ku bikare rûmeta wê fersendê bipîve û biwezinîne, divê ku bikare pêşîya xwe bibîne, divê ku bikare li gora daxwazên wê fersendê tevgere, tedbîr bistîne. Yan na, ew fersend winda dibe, windabûna wê jî dibe semedê têkçûna tevgera neteweyî.
Di tevgera Komela Pêşketina Kurdistanê da em dibînin ku ji wê fersenda lêhatî û ji wê keysa zêrîn a ku bi şikestina dewleta Osmanî di şer da derketibû, îstîfade nehatiye kirin; ew keys û fersenda zêrîn ji destê gelê Kurd firîyaye û çûye ketîye destê dijminê gelê Kurd. Dijmin jî jîr û zana bûye, xweş ji wê fersendê mefadar bûye û ew li dijê gelê Kurd heta paşîyê bi kar anîye.
Çawa ku li jor jî me got, bi giştî neteweevîn û welatevînên Kurd, bi taybetî jî kargêr û endamên Komela Pêşketina Kurdistanê, xwedîyê mîrasa Xanîyê gewre bûn; ew mîras jî fikra welatevînî û neteweevînîyê, bîr-bawerîya Kurdîtîyê bû. Belam Xanî, ne ku tenê fikra Kurdîtîyê û bîr-bawerîya welatevînîyê anîye meydanê, lê her weha awa û şîweyê rizgarîyê jî numandîye û weha gotîye:
”Bê ceng û cîdal û bê tehewwur
qet vê şixulê mekin tesewwur
Ew ma´reke nabitin bi dîwan
Em mane û subhê sehnê meydan” (E. Xanî, Mem û Zîn, r. 354)
”Lê belê neteweevîn û welatevînên Kurd, ji mîrasa Xanî tenê beşê welatevînî û neteweevînîyê wergirtine, belam beşê awa û şîwe, yanî beşê ceng û cîdalê wernegirtine, yan jî ew beş îhmal kirine û li ser guhê xwe ra avêtine; giringîya xebat û têkoşîna xwe tenê dane dîwanan, bala xwe nedane giringîya xebata meydanan; di şola sîyasî û diplomasî da xebateka gurr û çê kirine, belam li ser axa Kurdistanê û di nava kîtleyên gelê Kurd da hêzeka eskerî, hêzeka çekdar pêknanîne ku wê hêzê bikarîya xebata sîyasî û dîplomasî û berên wê xebatê bi çekên xwe, bi çekên gelê Kurd biparasta.
Ji ber vê yekê ye ku em dibêjin ku wan mîrasa Xanîyê nemir kêm wergirtîye.
”Divê ku em xebata wan jibo doza Kurd û Kurdistanê bi rêzdarî teqdîr bikin; her weha,divê ku em bi însaf qebûl bikin ku wan di rîya xebata sîyasî û ddîplomasî da gavnê xurt, hêja û berdar avêtine, berê wê xebata xwe jî bi Peymana Sevrê çinîne. Lê belê, divê ku em vê rastîyê jî qebûl bikin ku ew saf bûne, dilpak bûne, kurtbîn bûne, ne dûrbîn bûne. Nedîtine ku li cîhanê, li Rojhilata Navîn û bi taybetî li Kurdistanê çi bûyer dikin biqewimin, çi dek û dolab li meydanan tên amadekirin, li ser rîya gelê Kurd çi faq û davik tên vegirtin. Ku em vê rastîyê qebûl bikin, binivîsin û li gora vê rastîyê rexne li wan bidin, bi peyveka dî ku em xebata wan ji hemî alîyan ve bihêjînin, ev nabe neheqî li wan û li wê têkoşîna wan a qedirbilind. Na, ev ne neheqî ye li wan; ev, jibo xebat û têkoşîna gelê me yê beşxwarî pêwist e. Eger em vê rastîyê nebêjin û nehêjînin, li ser´ê nenivîsin û nepeyîvin, dibe ku welatevîn û neteweevînên Kurd vê rastîyê nebînin û ji wê ders û tecrubên pêwist dernexin.
Wan wisa bawer kirîye ku bi xilasîya Şerê Cîhanî yê Pêşîn û bi qebûlkirina heqê Kurd di Konferansa Parisê da, bi rastî jî heq û edalet dê li cîhanê bibe hakim û gelê Kurd, wek mûya ku mirov ji nava mast dikişîne, dê heqê xwe ji lepê dijminê xwe derxe. Em dikarin di vî babetî da du numûne ji kovara ”Jîn” binumînin. Yek ji wan numûneyan nivîsareka Evdirehîm Rehmî ye ku bi sernivîsara ”Şerê Topan Xilas bû, Îro Şerê Qeleman e” derketîye. Wî, di wê nivîsara xwe da weha gotîye:
”Her kes mecbûr e muhafeza heqê xwe biket. Eger neket heqê jînê çunîne, bêheq e. Hifza heqî bi du usûlan dibit. Yan dê bi qeweta destan, yanî bi wasîta tifing, top, bomba, tebancan bit; yan jî bi wasîta ilmê huqûqê, bi tarîxê dibit.”
Nivîskar paşê gotîye ku her kes têgîhîşt ku bi şerê top û tifingan heq nayê standin, her kesî zanî ku heq bi wasîta qelemê tê sitandin, û weha domandîye:
”Da´wa top, tifing, şeşderban, bombayan xilas. Da´wa qelemê ye. Qeweta îlm û zanînê hakim e li ser hemî tiştan.” (Jîn, jimare 7, r. 13-14)
Nivîskar weha gotîye. Lê gelo Xanî çi gotîye? Em binêrin:
”Herçî bire şûrî destê hîmmet
zebt kir ji xwe ra bi mêrî dewlet.” (E. Xanî, Mem û Zîn, r. 54)
Bûyerên ku paşê qewimîne heq dane dîtina Xanî û îspat kirine ku qelem û zanîn hêj li cîhanê nebûne fermanrewa, nebûne hakim, fermanrewayîya şûr berdewam e. Lê belê, welatevînên Kurd ev rastî nedîtine. Ev yek, ji belavoka Komela ”Hêvî” jî kifş dibe:
”Em dixwazin ku her şehr û qesebê da şu´be vekin. Gişk zanin ku sebeba halê me yê hazir, nezanîna me ye. Weqta şûr derbaz bû, nuka çaxa qelem û zanîn e.” (Jîn, jimare 21, r. 14)
”Belê, qelem û zanîn elbet giring û pêwist bûn, îro jî giring û pêwist in. Lê ku ew qelem û zanîn bi hêza şûr, yanî bi hêza çek neyên parastin, dê çawa bigîjin amanca xwe! ”Hêvî”yê gotîye ku ”dema şûr derbas bû”. Belam Kemal Paşa qet jî wisa nefikirîye û wisa negotîye. Dema ku ev belavoka ”Hêvî”yê derketibû, Kemal Paşa şûrê xwe diseqand û tûj dikir. Wî, şûrê xwe ne ku tenê li dijê leşkerê Yunan ê ku hêla rojavayê Tirkîyê dagir kiribû diseqand; lê her weha li dijê gelê Kurd û li dijê azadîxwazîya Kurdistanê jî diseqand û tûj dikir. Çawa ku paşê bi wî şûrî hem bi deh hezaran Kurd kuştin, hem jî tevgera rizgarîxwazîya Kurdistanê qetil kir.
”Wan dixwest ku Kurdistanê ”bi qelemê û îlmê huqûqê” rizgar bikin. Di Kurdî da ji tiştê weha ra tê gotin ”karê kesnekirî”. Ji vîya jî xerîbtir, wan dixwest ku tevgera rizgarîxwazîya Kurdistanê ji derê Kurdistanê, yanî ji Stanbolê îdare bikin. Hal ew bû ku merkez û meydana xebatê û têkoşînê axa Kurdistanê bi xwe bû. Divîya ku wan ew rastî bidîta û xebata xwe bibira Kurdistanê, merkeza Komela Pêşketina Kurdistanê ji Stanbolê rakira û biguhasta bajarekî Kurdistanê, yan jî biguhasta serê çîyayekî Kurdistanê. Belam wisa nekirine. Tewr pêşnîyazên ku di wî babetî da hatine kirin jî red kirine. Zinnar Silopî di vî babetî da weha dibêje:
”Hin endamên komelê pêşnîyaz kirin ku Seyîd Evdilqadir û endamên Komîta kargêr biçin Kurdistanê û li wir bixebitin. Lê belê Qomîta Merkezî ew pêşnîyaz qebûl nekir.” (Z. Silopî, eynê eser, r. 59)
Em li ser vê yekê guhdarîya Dr. Nûrî Dêrsimî jî bikin:
”Di civîneka giştî da ciwanan xwest ku xweserîya Kurdistanê bê îlankirin û ji nuha pê ve yek hêzeka bîyanî jî li Kurdistanê nemîne. Belam Serekê Meclisê Seyîd Evdilqadir li dijê wê daxwazê derdiket û ev fikir dida pêş ku, ji şanê Kurdîtîyê ra dest nade ku em di vê tengayîya Tirkan da derbe li wan xin. Wî israr dikir ku divê em nuha alîkarîya Tirkan bikin.” (Dr. N. Dêrsimî, eynê eser, r. 120)
