“Şark” ve Kürd âlimleri, münevverleri tarafından Kürd dili üzerine yapılmış çalışmalar
Batılı araştırmacıların haricinde bir de Kürd ve Şark alimleri, münevverleri, edip ve dilbilimcilerinin Kürdçeye dair yaptığı çalışmalar vardır. Bu çalışmaların başında Elîyê Termaxî’nin 1591-1592’de yayımlanan dilbilgisi kuralları gelir. Kürdçe olarak hazırladığı “Kürdçe ve Farsça Numunelerle Arap Dilinin Düsturu” adlı eseri bu alanda yapılmış çalışmaların ilklerinden sayılır. Bundan sonra, Kadiri tarikatının şefi Şêx Marif Nodeyî Berzencî’nin (1752-1838) “Ehmedîye” adıyla 1795’te Kürdçe-Arapça ve 1500 kelime civarında olan bir “lûgatçe” hazırlamış.[1] Mele Mehmûdê Bazidî, Hicri takvimine göre 1274 (1857-1858)’de adı geçen esere bir önsöz yazıp elyazması olarak o zaman Rusya’nın Erzurum Konsolosu olan Alexandre Jaba’ya teslim etmiş. Marûf Xeznedar da Sovyet Bilimler Akademisi’ne bağlı Şarkbilimleri Enstitüsü Kitaplığı’nda C1958 numarayla kayıtlı olan bu kitabın bir kopyasını elde etmiş ve 1971’de Bağdat’ta “Destûra Zimanê Erebî Bi Kurdî: Elîyê Termûxî” adıyla yayınlamış.[2] Elîyê Termaxî’den sonra, Kürd diline dair ve ağırlıklı olarak farklı lehçelere ait kelimeleri içeren Evliya Çelbi’nin Seyhatname’sindeki “Kürdçe Lûgatçe”, yaklaşık doksan kelime kaydetmekle beraber tarihselliği yönüyle bu alandaki önemli kaynaklardan biri olarak kabul edilir. Mesleki olarak aslen bir vakanüvis ve savaş muhabiri olan “Evliya Çelebi, muhtemelen böyle bir Kürtçe lügatçe hazırlamış ilk kişiydi.”[3] Ondan sonra, “İsmail Bazîdî (1654-1709)’nin Gulzar adlı Kurmanci-Arapça-Farsça lügatçesi”[4] da bu alandaki ilkler arasında hatırlatılması gereken önemli bir çalışmadır.
Bu dönem içerisinde bir Kürd tarafından Kürd dili alanında yapılmış önemli çalışmalardan biri de Mele Mehmudê Bazîdî’nin Tûhafetu’l Xullan Fî Zimanê Kurdan (Kürd Diline Dair Dostların Hediyesidir)adıyla Kurmancî lehçesiyle hazırlamış olduğu kitaptır. Elyazması Alexandre Jaba’nın koleksiyonunda olan bu kitap üç bölümden oluşmuştur: Kavaid, sözlükçe ve diyaloglar.[5] Mele Mehmûd’un kendisi Alexsandre Jaba’nın Kürdçe öğretmeni ve adı geçen kitabı üzerinde yazılmış bir tarih olmamakla birlikte, ilişkiler ve olaylar kronolojisini gözönünde bulundurduğumuzda bu kitabın büyük ihtimalle 1860’lı yıllarda yazıldığı söylenebilir. Bu eserin yakın dönemdeki yeni bir baskısı da Dr. Hêmin Omar tarafından hazırlanmış ve Soran Üniversitesi yayınları arasında 2019’da Hewlêr’de yayınlanmıştır.[6] Bundan sora İran Kürdistanı’nda “Nasrullah Kurdistanî’nin 1278 (1870) yılında yazdığı “Ferhenga Kurdistanî” (Kürdistanî Sözlük) adlı eser geliyor.[7] Yine İran Kürdistan’ında, yazılışı bu yılara denk gelen başka bir eserden de Mehmet Mihri Hilav söz ediyor ancak sözkonusu eserin herhangi bir kaydına ulaşamadım. “İran Maliye Nazırı Hacı Fahrû’l Memalîk tarafından Kürd dilinin kaideleri ve dilbilgisine dair mükemmel bir kitap yazılmış ve basılmıştır. Bu kitap doğumumdan (1885) otuz sene evvel tab edildiği için Kürdistan’da tek bir nüshasına bile tesadüf edemedim.”[8] Ahmedê Xanî’nin 1682-1683 yıllarında yazdığı “Nûbihara Biçûkan”[9] (Çocukların Turfandası), yeni okumaya başlayan çocuklar için manzum şeklinde Kürtçe-Arapça olarak hazırlanmış bir lügat. Bu lügat, zamanla bölgedeki tüm medreselerde Arapça eserlerin okunmasına geçmeden önce, okunması zorunlu olan temel bir eser olmuştur. Mele Mistefa’nın Rahênanên Zimanê Kurdî, kurmanciyi öğretmek için Arap alfabesiyle hazırlanmış ve toplam 104 sayfadan ibaret olup 1860’ta bir nüshası istinsah edilerek A. Jaba’ya sunulmuştur.[10]
1900’lerin başlarına kadar Kürd alimleri tarafında yapılmış bu çalışmalardan başka, 19. yüzyıl Osmanlısında, Mutki Kaymakâmı olan Kudüslü ve aslen Arap olan Yusuf Ziyâüddin Paşa’nın 1310’de (1894) yayınlanmış olan “El-Hediyyetu’l-Hamîdiyye Fi’l-Lugati’l-Kurdiyye”[11] adlı ünlü eseri vardır. İngilizce, Fransızca, Arapça, Türkçe ve Kürdçe bilen Yusuf Ziyâüddin Paşa, Osmanlı döneminde siyasi ve idari görevlerde bulunmuş, yaklaşık bir yıl (1877-1878) da mebusluk yapmış, bilime ve edebiyata ilgi duyan dönemin bilinen az sayıdaki aydın kişilerden biridir. 1890 yılında kaymakam olarak tayin edildiği Bitlis’in Mutki ilçesinde üç yıl süreyle görev yapmış, burada Kürdçe öğrenmiş ve sözkonusu lugatını da bu üç yıllık süre içerisinde yöredeki alim ve ulemanın desteğiyle hazırlamıştır. Bu eser ilk baskıdan sonra, 1978’de Mehmed Emîn Bozarslan tarafından Arapçadan Türkçeye çevrilerek “Kürdçe-Türkçe Sözlük” adıyla Çıra Yayınları tarafından yeni baskısı yapılmış. Kürd diline dair çalışmaları elinizdeki bu eserin ana konusu olan Mehmed Mihri Hilav’ın, 1920’de Kurdistan dergisinde, Paşa’nın “El-Hediyyetu’l-Hamîdiyye Fi’l-Lugati’l-Kurdiyye” kitabıyla ilgili oldukça ayrıntılı bir değerlendirmesi vardır ve bu değerlendirmeyi ileriki sayfalarda ilgili bölüm ve başlıkta okuyabilirsiniz.
20. yüzyılın başlarına geldiğimizde ve özellikle de Birinci Dünya Savaşı’ından sonra, gerek batılı yabancı araştırmacılar ve gerekse de Şarklı ve Kürd araştırmacılar tarafından Kürdler ve Kürd dili üzerine yapılan genel ve spesifik çalışmalar oldukça artmıştır. Bu dönemden sonraki araştırma ve incelemeler, özellikle Martin Hartmann, Oskar Mann, Karl Hadank gibi önlü Şarkiyatçılar ve arkeolog Albert Von Le Coq’dan sonra, M. E. B. Soane, C. J. Edmonds, Vladimir Minorski (1877-1966), Bazil Nikitin (1885-1960) ve diğer bazı değerli bilim adamlarının birçok yönüyle Kürdler üzerine yaptıkları inceleme ve araştırmalar, onları modern Kürdolojinin öncüleri konumuna getirdiği genel bir kabuldür.
Burada modern Kürdoloji dönemi olarak adlandırılan zaman diliminde yapılmış Kürd dili çalışmalarına değinmeyeceğim, çünkü elinizdeki çalışmanın yoğunlaştığı dönem, esas olarak 20. yüzyılın ilk çeyreği veya Osmanlı son dönemi, 1900-1923 yılları arası yani Cumhuriyet’in kuruluşuna kadar olan dönemle sınırlandığı için, yukarıda adları geçen değerli araştırmacıların Kürdler ve Kürdçeyle ilgili çok değerli çalışmalarından bahsetmeyeceğim, sadece onları hatırlatmak istedim. Hususen yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde Kürd yazar ve araştırmacılar tarafından yapılmış, dönemin süreli veya süresiz Kürd yayın organlarında tartışmaya açılmış ve yayınlanmış çalışmalardan bahsedeceğim.
[1] Joyce Blau, Kürdçe Dilbilim ve Sözlük Çalışmaları, Studia Kurdica, Sayı: 1-3, Yıl: 2, Paris-France, Nisan 1985, s. 62
[2] Mamoste Qedrî, Elîyê Teremaxî û dîtinên wî yên li ser rêçikên rêzimana Kurdî li gor pirtûka wî ya bi navê “Destûra Zimanê Erebî bi Kurdî Digel Hinde Nimûneyêd Farisî û Kurdî“, Kovara Bîr, hejmar: 1, Bihara 2005, s. 192, 193, Bak. Mc. Carus-Minorsky, Kürtlerin Menşei ve Dürt Dili İncelemeleri, Sönmez Neşriyat, İstanbul, 1963, s. 54
[3] Martîn Bruinessen, Studıa Kurdıca, Onyedinci Yüzyılda Kürtler ve Dilleri: Kürt Lehçeleri Üzerine Evliya Çelebi’nin Notları, Studia Kurdica, Sayı: 1-3, Paris/Franca, Nîsana 1985, s. 22
[4] Mc. Carus-Minorsky, a.g.e., s. 54
[5] Mîkaîl Bilbil & Mistefa Oztirk, Rêzimana Mela Mehmîdê Bazîdîyî Tûhafetu’l Xîlan Fî Zimanê Kurdan (Nirixandin-Metin-Faksîmîle), Weqfa Mezopotamyayê, Stenbol, 2019, s. 1-2
[6] Mela Mehmûdê Bayezîdî, Tûhafetu’l Xullan Fî Zimanê Kurdan, Saxkirdinewe û Lêkolînewe: Hêmin Omar, Çapa Yekem, Soran Üniversitesi Yayınları, Çapxana Hêvî, Hewlêr, 2019
[7] Elî Ekber Kurdistanî, Ferhenga Kurdistanî, Nûbihar Yayınları, 2010, İstanbul, s. 4
[8] M. M., Esas: Kürtçe sarf ve nahiv, Kurdistan, Sayı: 4, Necm-i İstikbal Matbaası, 10 Mart 1335, s. 42
[9] Kadri Yıldırım, Ahmedê Xanî Külliyatı: 1, Avesta yayınları, İstanbul, 2008, s. 73
[10] Mele Mistefayî, Rahênanên Zimanê Kurdî (Nirixandin-Latînîzekirin-Faksîmîle), Amadekar: Mîkaîl Bülbül, Mustafa Öztürk, Weşanên Weqfa Mezopotamya 8, İstanbul, 2021, s. 2
[11] Yusuf Ziyaüddin Paşa el-Halidî el-Mukaddesî; El-Hediyyetü’l-Muhammediyye fi’l-lugati’l-Kürdiyye, (Maarfi Nezaret-i Celilesi’nin ruhsatıyla tabh olmuştur) Dersaadet (İstanbul), 1310
BÎR
