Pênc partî û tevgerên Bakurê Kurdistanê, PAK, HAK-PAR, PDK, PSK, PDK-BAKUR û TDK-TEVGER di daxuyaniyeke hevbeş de Komara Kurdistanê ya di sala 1946an de bi paytextiya Mihabadê li Rojhilatê Kurdistanê hatibû damezrandin, bi bîranîn û ragihandin, Komara Kurdistanê serbilindiya hemû Kurdistaniyên cîhanê ye.
Berî 77 salan di 22-1-1946an de bi serkirdayetiya Pêşewa Qazî Mihemed, Komara Kurdistanê bi paytextiya bajarê Mihabadê li Rojhilatê Kurdistanê hat damezrandin.
Bi vê helkeftê, îro pênc aliyên siyasî yên Bakurê Kurdistanê, Partiya Maf û Azadiyan (HAK-PAR), Partiya Azadiya Kurdistanê(PAK), Partiya Demokrata Kurd (PDK), Partiya Demokrat a Kurdistanê-Bakur (PDK-BAKUR), Partiya Sosyalîst a Kurdistanê (PSK), Tevgera Demokratîk a Kurdistanê (TDK-TEVGER) di daxuyaniyeke hevbeş de salvegera damezrandina Komara Kurdistanê bi bîranîn.
Di daxuyaniya hevbeş de tê gotin, Komara Kurdistanê di dîroka Kurdistanê de tecrûbeyeke gelek mezin û girîng e ku hemû Kurdistaniyên cîhanê pê serbilind in.
Her pênc alî di daxuyaniya xwe de dibêjin, Pêşewa Qazî Mihemed di roja îlankirina Komara Kurdistanê ya li Meydana Çarçirayê de weha dibêje: “Armanca min ev e ku ez yekbûna vî miletî bibînim ku îro bûye çar parçe’’.
Li gor daxuyaniyê, “Komara Kurdistanê, di dema xwe da, li Rojhilata Navîn a ku di bin zordariya deshilatdar û dagirkaran da dinalîya, bû nimûneyeke desthilatdariyeke demokratîk û graveke azadî û nûjenîyê.”
Di wê daxuyaniya hevbeş de herwiha tê gotin: “Li gel hemû kêmsî û pirsgirêkên xwe jî, Komara Kurdistanê nimûneyeke xweîdarekirin û dewletbûyîna miletê Kurd û gelê Kurdistanê bû. Ew hişmendî û rêbaza Komara Kurdistanê, îro li Herêma Federe ya Başûrê Kurdistanê, ji gelê me re bûye rêbaz, bûye bingeheke dîrokî.”
Daxuyaniya PAK, HAK-PAR, PDK, PSK, PDK-BAKUR û TDK-TEVGER ya ji bo bîranîna Komara Kurdistanê:
Komara Kurdistanê serbilindîya hemû Kurdistaniyên cihanê ye
Komara Kurdistanê, bi Serokkomariya Pêşewa Qazî Mihemed 77 sal berê di roja 22.01.1946an, li Meydana Çarçirayê ya bajarê Mehabad a Rojhilatê Kurdistanê ate îlan kirin.
Komara Kurdistanê 11 mehan jîya û ji ber berjewendî û erêkirina dewletên mezin, di roja 17.12.1946an da, ji aliyê Dewleta Îranê ve hate rûxandin.
Pêşewa Qazî Mihemed û 15 rêvebirên Komara Kurdistanê di roja 31ê Adara 1947an de li Meydana Çarçirayê ji alîyê Dewleta Îranê ve hatin darve kirin.
Komara Kurdistanê di dîroka Kurdistanê de tecrûbeyeke gelek mezin û girîng e ku hemû Kurdistaniyên cîhanê pê serbilind bin.
Di dema şerê duyem ê cîhanê de li beşeke Rojhilatê Kurdistanê valahiya desthilata Dewleta Îranê pêk hatibû û Kurdan jî sûd ji wê rewşê wergirtibûn û Komara Kurdistanê îlan kiribûn.
Komara Kurdistanê li ser 1/3yê (ji sisêyan yekê) erdê Rojhelatê Kurdistanê hatibû pêkanîn. Lê ji bajarên din ên Rojhelatê Kurdistanê nûnerên eşîr, malbat û pêşkêşên ji beşên cuda cuda yên civakê, kesayetên qebûlbar ên oldar, rewşenbîr û siyasetmedarên ji her bajarên Rojhilatê Kurdistanê jî beşdarî îlankirina Komara Kurdistanê bibûn. Ji ber wê jî Komara Kurdistanê di eslê xwe da ne bes Komara Mihabadê û ya çend bajarên Rojhelatê Kurdistanê bû; Komara hemû gelê me yê Rojhilatê Kurdistanê bû. Rêveberiya Komara Kurdistanê jî xwe wek rêveberiya hemû gelê me yê Rojhilatê Kurdistanê didît.
Lê belê, mixabin, astengî û nakokîyên sînorî û cografîk ên di navbera Kurdistanê û Azerbaycanê da û herweha zêdetir jî, nakokî û berjewendîyên sîyasî yên navdewletî yên di navbera Yekitîya Sovyetê û Amerîka û Brîtanyayê de rê nedida ku cografyaya desthilatdariya Komar Kurdistanê fireh bibe û bigihîje sînorên xwe yên dîrokî yên Rojhelatê Kurdistanê.
Di roja îlankirina Komara Kurdistanê de ne bes kurdên Rojhilatê Kurdistanê, herweha ji Bakur û Rojavayê Kurdistanê jî gelek eşîr, malbat, kesayetên pêşkêşêv civakê, kesayetên odlar, rewşenbîr û siyasetmedar jî li Meydana Çarçirayê amade bûn. Serokê Serhildana Agirîyê Îhsan Nûrî Paşa ji ber astengiyên Dewleta Îranê nikarîbû beşdarî îlankirina Komara Kurdistanê bibe.
Mele Mistefa Barzanî yê nemir, wek serfermandarekî bi hêzeke mezin a pêşmergeyên ji Başûrê Kurdistanê beşdarî nav Hêza Pêşmergeyên Komara Kurdistanê bibûn.
Pêşewa Qazî Mihemed di roja îlankirina Komara Kurdistanê ya li Meydana Çarçirayê de weha dibêje: “Armanca min ev e ku ez yekbûna vî miletî bibînim ku îro bûye çar parçe’’.
Ev gotara Pêşewa Qazî Mihemed û di îlan kirina Komara Kurdistanê da beşdarîya nûnerên ji hersê perçeyên din ên Kurdistanê, nîşana wê yekê ye ku, rêvebirên Komara Kurdistanê jî, nûnerên perçeyên din ên Kurdistanê jî, bi bîr û bawerî û hişmendî û hest û helwesteke neteweyî, niştimanî, Kurdistanî tevdigeriyan, li Komara Kurdistanê xwedî derdiketin.
Komara Kurdistanê ne tenê komara kurdan bû, herweha komara hemû pêkhateyên etnîkî, dînî, mezhebî yên li Rojhilatê Kurdistanê bû. Roja Îlan kirina Komara Kurdistanê, li gel kurdan, gelên ecem, azerî, ermenî, cihû jî li Meydana Çarçirayê bûn.
Komara Kurdistanê xwe wek komareke otonom pênase dikir; lê di eslê xwe de, bingehê dewleteke federe yan jî serbixwe ava dikir. Rêvebirên Yekitîya Sowyetê dixwestin Komara Kurdistanê jî beşeke Komara Azerbaycanê be, lê belê, Pêşewa Qazî Mihemed û rêvebirên Komara Kurdistanê ev qebûl nekirin û wek komareke cuda Komara Kurdistanê îlan kirin. Ev helwest û wek hêzeke leşkerî ya neteweyî avakirina Hêza Pêşmerge, avakirina dezgehên niştimanî yên dewletbûnê, nîşana wê yekê ye ku di hişmendîya Pêşewa Qazî Mihemed û rêvebirên Komara Kurdistanê de, hûnandina bingehê dewletekê hebû.
Komara Kurdistanê yekem Dewleta Kurdan bû ku bi şiklê Komarî hatibû damezrandin. Ji bo hemû hemwelatîyan bingehê sîstemeke hiqûqî, demokratîk hate avakirin. Encûmeneke xwecihî ji bo birêvebirina karûbarên civakî û dewletê hate damezrandin. Karmendên dewletê her ji xelkê xwecîhî bûn. Ji bo bi pîvanên modern avakirina dewletekê, di warê mafên pêkhateyên hemû beşên civatê da, mafê jinan da, ji bo gencan, ji bo pêşdebirina xebatên çandî û hunerî gavên baş hatin avêtin, yasa hatin derxistin.
Alaya Kurdistanê, sirûda neteweyî Ey Reqîb, nirx û sembolên neteweyî, niştimanî yên Komara Kurdistanê bûn. Zimanê Kudî zimanê fermî û zimanê perwerdeyê bû.
Komara Kurdistanê, di dema xwe da, li Rojhilata Navîn a ku di bin zordariya deshilatdar û dagirkaran da dinalîya, bû nimûneyeke desthilatdariyeke demokratîk û graveke azadî û nûjenîyê.
Komara Kurdistanê bi piştgiriya xelkê û di nav şahî û xweşîya girseya gel da hate îlan kirin.
Lê helbete ku, Komara Kurdistanê ji ber siyaset û astengîyên dewletên mezin, tenê beşeke berteng a Rojhilatê Kurdistanê girtibû, Komarê nekarî li ser hemû axa Rojhilatê Kurdistanê deshilatdarîya xwe ava bike.
Komara Kurdistanê di warê îdarekirinê de temen û tecrûbeya wê kêm bû û kadirên şareza yên ji bo hikûmet û birêveberiyê pêwîstbûn di destên xwe de tunebûn.
Herçiqas hewil hatin dayîn ku hêzeke leşkerî ya neteweyî bê ava kirin jî, lê ji ber rastiya eşîrî, malbatî û cudabûnên di nav civaka Kurd de, yazdeh mehên Komara Kurdistanê têrê nekir ku vê hêza leşkerî ya neteweyî, niştimanî bê avakirin.
Belê li gel hemû kêmsî û pirsgirêkên xwe jî, Komara Kurdistanê nimûneyeke xweîdarekirin û dewletbûyîna miletê Kurd û gelê Kurdistanê bû.
Ew hişmendî û rêbaza Komara Kurdistanê, îro li Herêma Federe ya Başûrê Kurdistanê, ji gelê me re bûye rêbaz, bûye bingeheke dîrokî.
Jiyan, helwest, şexsiyet û wesiyet û parastinnameya Pêşewa Qazî Mihemed û tecrubeya Komara Kurdistanê di eslê xwe de, ji bo hemû perçeyên Kurdistanê, rêbaz, hişmendî û wazîfeyên me yên netewî, niştimanî û dîrokî nîşanî me didin.
Pêşewa Qazî Mihmed dibêje, li Ala Kurdistanê xwedî derkevin.
Dibêje hebûna miletê Kurd, hebûna Kurdistanê, parastin û hişmendîya azadî û dewletbûnê bila bingeha sîyaseta we be.
Pêşewa Qazî Mihemed dibêje, dijmanatîya hev nekin, bi dijminan neyên xapandin, dibêje hevkarî, yekbûn, tifaq, piştgirî, alîkarî bila ji nav we kêm nebe.
Dibêje rêzê li xwîn û ked û xebat û têkoşîna hemû şehîd û dilsoz û kedkarên doza azadîya Kurdistanê bigirin.
Pêşewa Qazî Mihemed digot ‘Ala Kurdistanê rojek were li ser vê mehkemeya ku ez lê tême darizandin jî dê bê hildan’.
Ew alaya ku Pêşewa Qazî Mihemed teslîmî Mele Mistefa Barzanîyê nemir kirîbû bi xwîna sed hezaran şehîdan , bi têkoşîneke qehramanane, îro li ser Parlementoya Dewleta Federa ya Başûrê Kurdistanê li ba dibe.
Pêşewa Qazî Mihemed bangî nûnerên 50 milyon Kurdên cîhanê dike: Bixebitin, fêr bibin, bixwînin, têbikoşin, di nava gelê xwe de bin, bi gelê xwe re bin, gêncên xwe, jinan, hemû civata xwe bi rêxistin bikin. Bibin partî û rêxistinên girseyî, netewî. Bîr û doz û bernameyên xwe bi gelê xwe bidin qebûl kirin.
Belê, pêkanîna wesiyeta Pêşewa Qazî Mihemed herweha rê lêvekirina azadiya li her çar perçeyên Kurdistanê ye.
Gava ku em vê wasîyetê pêk bînin dê ruhê Pêşewa Qazî Mihemed, yê Mele Mistefa Barzanîyê nemir, yê Şex Seîd , Xalid Begê Cibrî, Îhsan Nûrî Paşa, Seyid Riza û yê hemû şehîdên Kurdistanê şad be.
Di 77emîn salvegera îlankirina Komara Kurdistanê de, em Pêşewa Qazî Mihemed, Mele Mistefa Barzanî yê nemir û hemû damezrînêr û kedkarên Komara Kurdistanê, şehîdên Komara Kurdistanê û hemû şehîdên Kurdistanê bi rêzdarî bi bîr tînin.
22.01.2023
HAK-PAR(Partîya Maf û Azadîyan)
PAK(Partîya Azadîya Kurdistanê)
PDK(Partîya Demokrat a Kurd)
PDK-BAKUR(Partîya Demokrat a Kurdistanê-Bakur)
PSK(Partîya Sosyalîst a Kurdistanê)
TDK-TEVGER(Tevgera Demokratîk a Kurdistanê)
Kürdistan Cumhuriyeti dünyadaki bütün Kürdistanlıların gururudur
- 01. 1946 yılında Kürdistan’ın doğu parçasındaki Mahabad kentinin Çarçıra Meydanında Qazî Mihemed ve arkadaşlarının öncülüğünde Kürdistan Cumhuriyeti ilan edildi ve Qazî Mihemed ilk Cumhurbaşkanı olarak seçildi.
Yaklaşık 11 ay ayakta kalabilen Kürdistan Cumhuriyeti, komşu ve büyük devletlerin desteğiyle 17.12.1946 yılında İran devleti tarafından yıkıldı.
Cumhurbaşkanı Qazî Mihemed ve devrimin önderlerinden olan 15 arkadaşı 31 Mart 1947 yılında İran devleti tarafından Çarçıra Meydanında idam edildiler.
Kürdistan tarihinde önemli bir yer tutan Kürdistan Cumhuriyeti, dünyadaki bütün Kürdistanlıların gururudur.
İkinci Dünya Savaşı sürecinde Kürdistan’ın doğu parçasında oluşan devlet boşluğundan yararlanan Kürtler, Kürdistan Cumhuriyetini ilan etmişlerdi. Kürdistan’ın doğu parçasının üçte biri(1/3) Kürdistan Cumhuriyetinin hâkimiyetindeydi. Ama diğer şehirlerdeki aşiret reisleri, din adamları, kanaat önderleri, aydın ve siyaset adamları da cumhuriyetin ilanı sırasında katılım göstermişlerdi. Bundan dolayıdır ki, Kürdistan Cumhuriyeti sadece Mahabad ve birkaç şehrin devleti değil, bütün Doğu Kürdistanlıların devletiydi. Kürdistan Cumhuriyetinin yöneticileri de kendilerini Doğu Kürdistan’daki bütün halkın yöneticileri olarak görüyorlardı.
Fakat maalesef Azerbaycan ve Kürdistan arasındaki sınır ve coğrafik problemler ve en önemlisi de uluslararası siyasi ve çıkar çelişkileri ve özellikle de Sovyetler Birliği ve ABD ile İngiltere arasındaki problemler, Kürdistan Cumhuriyetinin tarihi sınırlarına kavuşması önünde ciddi engel teşkil ediyorlardı.
Kürdistan Cumhuriyetinin ilan edildiği gün Doğu Kürdistanlıların yanı sıra Kuzey, Güney ve Güneybatı Kürdistan’dan da aşiret reisleri, din adamları, kanaat önderleri, aydın ve siyaset adamları Çarçıra Meydanında hazır bulunmuşlardı. Ağrı isyanın önderlerinden olan İhsan Nuri Paşa, İran devletinin çıkarmış olduğu engelden dolayı katılamamıştır.
Kürdistan’ın güney parçasından Mele Mustafa Barzanî büyük bir pêşmerge gücüyle Kürdistan Cumhuriyetinin pêşmerge kuvvetlerine katılmışlardı.
Cumhurbaşkanı Qazî Mihemed, cumhuriyetin ilanı merasimindeki konuşmasında şöyle diyor; “En büyük amacım oydu ki, ölmeden dört parçaya böldürülen milletimin birliğini göreyim.” Qazî Mihemed’in konuşması ve diğer parçalardaki katılım gösteriyor ki, hem cumhuriyetin yönetim kadrosu hem de diğer parçalardan gelen temsilciler büyük bir sevinç, inanç ve ulusal refleksle hareket edip, Kürdistan Cumhuriyetini sahiplenmişlerdi.
Kürdistan Cumhuriyeti, sadece Kürtlerin değildi, O Kürdistan’da yaşayan bütün etnik, dini ve farklı kesimlerin cumhuriyetiydi. Öyle ki her kesimden temsilciler Çarçıra Meydanında hazır bulunmuşlardı.
Kürdistan Cumhuriyeti, kendisini “Özerk Cumhuriyet” olarak tanıtıyordu, ama bir yandan da federe veya bağımsız bir devletin zeminini oluşturmaya hazırlanıyordu. Her ne kadar Sovyetler Birliğinin temsilcileri Kürdistan Cumhuriyetini Azerbaycan Cumhuriyetinin bir parçası olarak tasarladıysalar da Cumhurbaşkanı Qazî Mihemed ve arkadaşları bunu kabul etmediler ve ayrı bir cumhuriyet olarak ilan ettiler. Onların bu tutumu ve pêşmerge kuvvetlerinin örgütlenme biçimi, ulusal kurum ve kuruluşların kurulması gösteriyor ki, Qazî Mihemed ve arkadaşlarının asıl amacı devletleşmenin zeminini hazırlamaktı.
Yönetim biçimi “Cumhuriyet” olarak ilan edilen Kürdistan Cumhuriyeti, Kürtlerin ilk devletiydi. Bütün vatandaşlar için demokratik ve hukuki bir sistem kurulmuştu. Devlet ve toplumsal işlerin yürütülmesi için bir yerel meclis kurulmuştu. Devletin temsilcileri yerel halktan seçilmişti. Toplumun bütün kesimlerinin haklarının korunması ve güvence altına alınması için yasa ve kanunlar yapıldı. Kürdistan bayrağı, ulusal marş (Ey Reqîb) ve diğer ukusal değer ve semboller Kürdistan Cumhuriyetinin değerleri olarak kabul edildi. Kürd dili resmi ve eğitim dili olarak kabul edildi.
Kürdistan Cumhuriyeti, Ortadoğu’daki sömürgeci ve diktatör devletlere karşın demokratik ve özgürlükçü bir anlayışla örnek olabilecek adımlar attı. Belki de en büyük talihsizliği devletleşme deneyiminin olmaması ve yönetsel ve idari konusunda yeterli kadroya sahip değildi.
Aynı zamanda ulusal bir ordunun kurulması için harcadıkları çaba ve emek, toplumsal gerçeklik, aşiretler arası problemler, çevre ülkelerin gizli ve açık müdahaleleri ve diğer iç ve dış etkenlerle baş edemediler.
Kürdistan Cumhuriyetinin o gün attığı tohumlar, bugün Kürdistan’ın güneyinde “Kürdistan Federe Bölgesi” olarak yeşermiştir.
Cumhurbaşkanı Qazî Mihemed, vasiyetnamesinin bir bölümünde şöyle diyor;
“Kürdistan bayrağına sahip çıkın.
Kürd Halkının ve Kürdistan’ın varlığı, devletleşme ve özgürlüğü savunmak siyasetinizin temeli olsun.
Birbirinize düşmanlık yapmayın.
Düşmanlarınıza kanmayın.
Birlik, ittifak, dayanışma, yardımlaşma ve işbirliğini elden bırakmayın.
Kürdistan’ın özgürlük mücadelesinde şehit düşen, bu kutsal yolda emek sarf eden bütün kardeşlerinize saygı gösterin.
Bilinmelidir ki, günü geldiğinde şuan yargılandığım bu yapının tepesinde Kürdistan bayrağı dalgalanacaktır.”
Cumhurbaşkanı Qazî Mihemed tarafından o gün Mele Mustafa Barzani’ye teslim edilen Kürdistan bayrağı, bugün Kürdistan Federe Bölgesi Parlamentosunun damında dalgalanmaktadır.
Cumhurbaşkanı Qazî Mihemed’in o günkü çağrısı, bugün dünyaya dağılan 50 milyon kürdün temsilcisi durumunda olanlar için halen geçerliliğini koruyor; “Çalışın, öğrenin, okuyun, mücadele edin, halkınızın arasında olun, halkınızla olun, gençleri, kadınları ve toplumun bütün katmanlarını örgütleyin. Ulusal ve kitlesel örgüt ve parti kurun. Düşünce, dava ve programınızı halkınıza kabul ettirin” diyor.
Cumhurbaşkanı Qazî Mihemed’in vasiyetini yerine getirmek, kürdüm diyen herkesin asli görevi olmalı. Çünkü dört parçanın özgürlük mücadelesinde yolumuzu aydınlatan bir manifestodur o.
Bu vasiyetnameye uygun davranırsak, bilmeliyiz ki, Şêx Seîd, Xalid Begê Cibrî, Îhsan Nûrî Paşa, Seyîd Riza, Qazî Mihemed, Mele Mistifa Barzanî ve bütün Kürdistan şehitlerinin ruhu şad olacaktır.
Kürdistan Cumhuriyetinin 77. Kuruluş yıldönümünde başta Cumhurbaşkanı Qazî Mihemed olmak üzere, kuruluşunda emeği geçen bütün kahramanları ve Kürdistan’ın özgürlük mücadelesinde canını veren bütün şehitlerimizi saygı ve hürmetle anıyoruz. 22.01.2023
HAK-PAR(Hak ve Özgürlükler partisi)
PAK(Kurdistan Özgürlük Partisi)
KDP(Kurd Demokrat Parti)
KDP-BAKUR(Kürdistan Demokrat Parti-Bakur)
PSK(Kürdistan Sosyalist Partisi)
TDK-TEVGER(Kürdistan Demokratik Hareketi)
