Resam Mehmud Celayîr:
“Helbet huner dinya ra qutkerde nîyo û her wext yew helwesto polîtîk nîşan dano.”
Roportajkerdox: Seyîdxan Kurij
Resam Mehmud Celayir dewê Çewlîgî Kur de ameyo dinya, ey mektebo verên Kur de yo mîyanên Xarpêt de, lîse Dêrsim de û unîversîte Îstanbul de wendo. Mehmudî 1972 de Îstanbul de “Akademîyî Hunerî” qedênayo. O heta 1985 Eskîşehîr û Îstanbul de xebitîyayo û Îstanbul de pêşengehî akerdî. Cuwa pey şîyo Almanya, hende 20 serre Almanya de ciwîyayo û nika reyna Îstanbul de ca bîyo.
Mehmudî dewletanî sey Almanya, Fransa û Îtalya de pêşengehî akerdî û zaf xelatî mîyanneteweyî girewtî. Ey emser bajaranî Berlin, Bonn û Rosenheim û Îstanbul de pêşengehî akerdî. Ma semedî wendoxanî “Vate”yî ya Mehmudî de sohbet kerd.
Seyîdxan Kurij: Wexto ke to wendegeh de wendênî, komelî (cematî) Kurdîstanî de karî resimî hende niameynî naskerdiş, zafaneyî wendoxan waştênî bibî doktor, muhendis ûsn. To senî karî resimviraştişî vijîna?
Mehmud Celayir: Vîjnayişî mi yê karî resimviraştişî bi yew proses bi. Yanî vernî de armancê mi ke ez resam bî çîn bî. Zereyî mi de waşteyî vatişî tayê çîyan bi. Civat û cografya ke ez tira yena, mi waştênî înan ser o bixebitî. Wexto ke mi cemat nas kerd, hedîseyî dormareyî xo fehm kerdî, no waşteyî mi hîna bi zaf. Mi ceribna ke ez bi resiman zereyî xo veng bikerî.
Seyîdxan Kurij: Seke yeno mi vîrî to serranî 1970-80î de portreyî, yanî resimî însananî ma yê xizan, feqîr, neçar, belengazan û cuwa pey kok û qirmî valyeran viraştênî. La nê 20 serranî peyênan de ti hîna zaf ko, deşt û wareyanî Kurdîstanî virazenî.
Mehmud Celayir: Çîyo ke ti vanî raşt o. No prosesî resimviraştişî mi, bi naskerdiş û ewnîyayişî mi ê dinya ya giredaye yo. Helbet temayî mi yê vercû motîfî ke ez eşkayêni bigirî xo dest, êrjîyayê ke mi dîyêni, ê bîy. Mi o qeyde rayîrî xo dîy û mi semedî xo ya yew war akerd.
Seyîdxan Kurij: Semedî resimanî to ya mefhumê „ Dîmenî Dramatîk“ yena şuxilnayiş û serranî 1990î ra pey resimanî to de herrê sîyayî zaf esta, çira?
Mehmud Celayir: Qala „Dîmenî Dramatîk“ tarîxnasê hunerî Barbara Lipps-Kant ke vîst serrî yo xebatê mi teqîp kena û derheqî resimanî mi de nusena, şuxilnena. Ez herr sey resim mîyanî formanî tengijîn de pêşkêş kena. Xanim Lipps-Kant nayê bi qala „Dîmenî Dramatîk“ name kena.
Serranî 1990î de Kurdîstan de terorî dewlet dest cikerd û bi serran ramit, ez wazena resimanî xo de na rewşê welatî xo zî biyarî ziwan. Helbet huner dinya ra qutkerde nîyo û her wext yew helwesto polîtîk nîşan dano.
Seyîdxan Kurij: Heme waranî hunerî de tayê ekolî estî. Ti resamîyê xo mîyanî kam ekolî de vînenî? Resamî ke ti binî tesîrî înan de mendî estî?
Mehmud Celayir: Ewro roj hinî behsî ekolan nibeno. Têmîyankewtişî dewrî ma û berhemdarîyê hunerî hende bi hereket û doletî yo ke hinî bi ekolan nîno sinorkerdiş. Ez tena resimkarî ra îstîfade nigena, huner xo yew wîyekerdişo zafhetî wazeno. Sey mîsal sînema hetî vînayiş a materyalo zaf muhîm pêşkêş kena. Hancî sey mîsal rejîsoro Rus Andre Tarkowsky fîlmanî xo de bi vînayişî xo yo tarî û melankolîk bandorî xo zaf resimkaran ser o verdayo. Wexto ke ma biewnî tarîxî resimkarîyê ra Rambrant, Goya, Van Gogh û hemdeman ra Jackson Pullock, rojî ma de resamo alman Anselm Kiefer semedî min a resamî erjîyaye yî.
Seyîdxan Kurij: Kurdan de tradîsyonî resimî esto? Yan zî yew resam senî eşkeno çimeyanî tarîxî kurdan ra semedî verdberdişî hunerî xo îstîfade bikero?
Mehmud Celayir: Sey heme neteweyanî rojhelatî kurdan de zî kehenşopîyê resimkarî çîn a. La helbet çimeyî ke ma bieşki tira îstîfade bikeri estî. Ma eşkenî înan sey cografya, tarîx, hunerî gelerî, vatişî mîtolojîk û hafizaya tarîxî rêz bikeri. Nê warî ke hema niameyî kifşkerdiş semedî yew hunermendo hemdemî ya zaf derfetanî vatişî pêşkêş kenî. Ganî o materyalo saf bi normanî hemdemî ya pîya bêro pê het, bêro sentezkerdiş.
Seyîdxan Kurij: Huner semedî xoîfadekerdiş a yew hacet o, gelo resim semedî xoîfadekerdiş a yew haceto hol o?
Mehmud Celayir: Semedo ke hunerî resimkarîye yew hacetî vatişî yê vînayişî yo, ewro roj derfetî vatişî ey zaf î û semedî xoîfadekerdiş a yew hunero baş o. Rojî ma de tv, sînema, vîdeo û medyaya sosyal qîymetî huneranî vînayişî zêd kenî. Çunke hîsî fehmkerdişî însanan bi materyalanî vînayişî şekil geno.
Seyîdxan Kurij: Yew demo derg o ke ti resimanî xo de sey materyal herri şuxilnenî, heta nameyî tayê pêşengehanî to „Resimî Herri“ yî.
Mehmud Celayir: Herr tebîat a , yew elementa bingehîn yê tebîatî ya û merdim eşkeno herr ser o zaf hetî ra xebat biko. Xercî nayê semedî kokanî xo ya, semedî cografyaya ke ez tira yena, materyalo ke ez tor hol nas kena û alaqayî mi tor baş a, herr a. Herr vîra kolektîf a, tarîx a, têkoşîn a, derd û kul a û ya tor muhîm zî, herr welat a. Ridî nê sebeban ra û bi xususî zî semedî cematî Kurdîstanî ya hîna zaf yew mehnaya muhîm û sembolîk yê herr esta. Reyna hetî vînayişî ra herr zaf doletî ya ke na mehna de semedî ziwanî mi yê resimkarîya zaf musaîd a. Ancî herr semedê resimanî abstrak a zî akerdî ya.
Seyîdxan Kurij: Ti 1985-86 ra pey 20 serrî ra zafêr Almanya de ciwîyayî û ti zaf welatanî Ewropa de pêşengehan akenî, ewropayîjî resamîyê to senî vînenî?
Mehmud Celayir: Almanya de sey yew hunermendo xerîb ca vînayiş û ca girewtiş rehet nîyo, la no nîno na mehna ke cematî Almanya semedî hunermendanî xerîban a girewte yo. Wexto ke merdim bi materyalî xo yê bingehîn a, bi nasnameyî xo yew ziwano modern bîyaro werte, her çî hîna hol rayîr ra şino û merdim eşkeno dormareyî hunerî de cayî xo bîgero. Na yew prosesa derg û dila û zehmet a. Mi nê zehmetîyan ra pey Almanya de sey hunermend yew ca viraşt. Îtya de ya muhîm nay a ke ma bieşki xususîyetanî xo sey erjîyayan, sey doletîyê bişuxilni û hîsanî dewrî ma fehm bikeri. Alaqayî ewropayîjan û herrî, balansî beynatey tebîat û hunerî vîn bîyo. Halbûkî problema dewrî ma ya tor muhîm qorîkerdişî tebîatî ya. Ez bawer kena mi bi materyalo vînaye ke yew dewê Çewlîg ra ardo, bi no materyal yew ziwanî resimkarîye ard meydûn û îna dîqetî hunermendanî ewropayîjan ant. No semedî min a yew şans bi.
Seyîdxan Kurij: Zafê materyalî resimanî to cografyaya ke ti dadî xo ra bîyî ra yo, yanî Kurdîstanî ra yo, çira ti hende bi fanatîkî girêdayî nê erdî yî?
Mehmud Celayir: Ez materyalanî xo bi zanatî vîjnena. Ma welatî xo de dadî xo ra bîyî, ma îtya de pîl bîyî, yanî qicey ma îtya de vîyart, la ma cuwa pey welatî xo ra dur kewtî. Alaqaya ma û welatî ma travmatîk a. No yew mîras o, no mîras tarîxî ma yê nêzdî yo, ma rê serewedartişan, surgûnbîyayiş û koçberîyan ra mendo. Ez nê mîrasî sey yew materyalê hunerî bi ci ra perskerdiş û her hetî ra hîna newekerdiş şuxilnena. Ez nayê, yanî bi fanatîkî girêdayîbîyayişî erdî xo zaf erjîya vînena, na mi yê bînan ra cîya kena, xususîyetî mi vecena werte.
Seyîdxan Kurij: Ti pêşengehanî xo yê peyênan de hîna zaf heremî ma ra nameyan şuxilnenî, sey „Pêkerûn, Rayirî Qralî ûsn.). Bi înan ti wazenî senî yew mesaj bidî?
Mehmud Celayir: Armancê vîjnayişî nê nameyan dîyarkerdişî yew nasnameyî yo, no semedî o cayo ke o materyal tira yeno, yew hurmet o. Çunke ez zaf qîmet dana heremîbîyayişî. Bi xususî semedî ma ya na muhîm a.
Seyîdxan Kurij: Ti bi tarîxî şaristanî û bi xususî zî mîtolojî ya zaf eleqedar î. No eleqe hunerî to ser o senî yew bandor verdeno?
Mehmud Celayir: Hunerî resimkarî ne tena bi reng û forman, la bi tema û muhteva ya zî mijul beno. Mîtolojî û tarîxî şaristanîyan semedî resimanî min a yew bingehek hedre kenî û mi rê ardim kenî ke ez no rayîr ser o şîyerî, verd şîyerî. Semedo ke ez ziwanardişî nasnameyî xo zaf muhîm vînena, ci perskerdişî tarîx-mîtolojî mi xebatê mi de motîve kenî. Mîtolojî de yew materyalo şîîrî yo muhîm esto û mîtolojî vîrî tebîatî qori keno.
Seyîdxan Kurij: Pêşengehî to yê Almanya de şewê wendişî sanikan bîy. To yew sanikê ke dadîyê to vatibî û mi kîtabî xo, Arwûn û Lûy de neşir kerda „Dyebo Sur“, wend. Beynatey resim û sanikan de senî yew eleqe esto?
Mehmud Celayir: Ma pêşengehî mi yê bajarî Rosenheim (Almanya) de, yew şewê sonikwendiş viraşt. Bi sonikwendiş a resiman a pîya yew atmosfero zaf pîyaameye ame meydan. A sonik ê sonikî ke dadî mi semedê ma ya vatên, ê sonikan ra tena yew bîy û îtya de yew alaqaya şexsî esta. Xercî nayê coxrafyaya hîra yê sonikan erdnîgarîya û elementî mîtolojîk yê sonikan û resimanî mi yew pîyaameyiş vet werte. Seke mi cor de zî vatibi eleqeyî nayî bi pîyabîyayişî vîrî kesîtî û vîrî kolektîf a, vatişî heremî ke plana pênîyî tebîat anî meydan, pîya esta.
Seyîdxan Kurij: Ciwîyayişî to yê Ewropa resamîyê to ser o zaf bandor nikerdo. Gelo Ewropa de materyal çin o?
Mehmud Celayir: Bandorî ciwîyayişî mînî Ewropa resimkarîye mi ser o de zaf o. Ez îtya de seke almanî „BEOBACHTUNGWEİSE” (Metodî temaşekerdişî) vanî, îna sey yew hunermendî musaya ke yewna qeyde û rast dormareyî xo temaşe bikî û ey fehm bikî. No rid ra mi vîjnayişî materyalanî xo de zehmetî nêant.
Seyîdxan Kurij: Hunermendî her tim gere kenî ke komel qedirî înan nizano. Gelo kurdî çiqas qîmet danî resimanî to? Nika mîyanî kurdan de rewşê hunerî resimî senîn a?
Mehmud Celayir: Tenabîyayiş, qedirnêzanayiş qederî hunermendan de esto, la no yew peyme nîyo. Ez bawer nikena ke ez mîyanî kurdan de hol yena naskerden. Erjîyayê cematî ma biney cîya yî, sey cematî Tirkîye, cematî Kurdîstan de zî hîna kulturo populer ho çiman ver o de. Seke ti zî zanî zafê merdimanî mi yê Çewlîg hema zî vanî, „to hende wend, ti qey nêbîy doktor yan muhendîs, to makînaya xo ya fotografan girewta û koyan ser o gêrenî.” Nayê ra teber vînayê dormareyanî polîtîk yê hunerî de zî problem esta. Ê zî wazenî ke eseranî hunerî de yew mesajo polîtîk ke rehet yeno fehmkerdiş, vînî, yanî bi yew ziwano sloganîst. No het de fehmkerdişî estetîk û ziwanî dewrî ma de zehmetî ancenî. Eleqeyî nê problemî û rewşê verdşîyayişî cematî ma esta.
Seyîdxan Kurij: Ti Tirkîya de pêşengehan akenî. Sey yew hunermendî kurdan ti raştî tengasîyan yenî? Sinorî weşvînayişî (toleransî) semedê hunermendanî kurdan heta kam ca yo?
Mehmud Celayir: Hema zî semedî hunermendanî kurd sinorî weşvînayişî estî, la sey verî nîyo. No zî bi hêzî xebatê hunermendî ya girêdayî yo. Yew esero hol yê hunerî heme sinoran derbas keno û pêşhikumanî însanan beynatera dareno we. No het de mi her tim sîhirî hunerî pêşkêş kerd û însanî matbîyaye verdayî.
Seyîdxan Kurij: Ti xêncê resamî çîyo bîn a mijul benî?
Mehmud Celayir: Xercî resimviraştişî ez karanî fotografantiş û fîlm-vîdeo ya mijul bena, la nê karî zî bi resima girêdayî yî. Materyalî mi eynî materyal o, bi fotograf û fîlm ez xebatê xo ya resimkarî hîna zaf kena doletî.
Seyîdxan Kurij: Ti 20 serre ra pey hewna Îstanbul de ca bîy, çira?
Mehmud Celayir: Belê, ez hîna ameya Stenbol. Çunke Stenbol verba yew metrepolî hunerî yê muhîmî şino. Semedo ke mi Stenbol de wend û verî zî îtya de ciwîyaya, beynatey mi û Stenbol de her wext yew girêdayişo nostaljîk bi. La xebatî mi yê hunerî Almanya de zî ramênî. Xora ewro roj hunermendî nêşkenî yew mekan de bimanî û xo teng bikî.
Seyîdxan Kurij: Ez wazena yew persa xususî persî. Ma yew keye ra yî, ma eynî çîyan ciwîyayî. Nê nakokîyî cematkî, vilabîyayiş, parçebîyayiş, koçberîye û serobinbîyayişî cematî ma sey yew hunermendî senî yew bandor to ser o verda.
Mehmud Celayir: Belê, ma eynî keye ra yenî, ma eynî çîyan ciwîyayî, tarîxî ma sey cîye yo. Seke ti zî zanî na macerayê cuyê ma, yew mehna da heyatî ma, o qeyde kerd ke ma hîna zaf hîsî biewnî dinya ra. Ma xo berpirsîyar vînenî ke tayê çîyan vajî. Nê eseranî ke ma anî meydan, wazenî wa resim bo, wazenî wa nuştişî kîtaban bo, nîşanî nayê yî.
Seyîdxan Kurij: Sipas kena, emza!
Mehmud Celayir: Ez sipas kena û kar û barî şima de serkewtiş wazena. Ti zanî ez roja verên ra „Vate“yî teqîp kena û zaf qîmet dana xebatê şima.
Not: No roportaj kovara „VATE“ hûmarê 44. Ame neşir kerdiş.
