Yusuf KAYNAK
Rojhilatnas / Zanistê Rojhilata Nêzîk, pisporê çanda gelên Îranî û Transkafkasyayê.
Vladimir Fedorovich Minorsky di 5/6ê Sibata 1877an de li Korçeva’yê li bakurê rojavayê Moskowê li ser Volgaya Jorîn, bajarekî ku niha di bin avê de ma ye, li wir ji dayik bûye. V.F. Minorsky, akademîsyen, dîroknas, û zanyarê Rûsî yê Rojhilatnasiyê bûye, ku herî zêde bi beşdariyên xwe yên di lêkolîna dîroka Kurdistanê de tê zanîn. Îran û gelên Îranî yên weke Faris, Laz, Lûr û Kurd di nav de.
Di sala 1896an de 4emîn Gymnasiuma Moskovayê bi madalyaya zêrîn qedandiye; xwendina xwe ya pêştir li Fakulteya Hiqûqê ya Zanîngeha Moskovayê domandiye; Ew di 1900an de mezûn bûye. Paşê, heta sala 1903an li Enstîtuya Zimanên Rojhilatî ya Lasarev xwendiye. Vladimir Minorsky li cem Mîrza ‘Abdullah Ghaffarov Farisî xwendiye; li bin destê Profesor A. E. Krymsky Erebî û li bin destê Dr. Stavros Sakov Tirkî; û dîroka Rojhilata Nêzîk di bin destê Profesor V. F. Miller. Di heman demê de zanîneke jêhatî ya Îngîlîzî jî bi dest xistiye. Minorsky weke xwendekarê pola duyemîn, di havîna 1902an de serdana xwe ya yekem bo Îranê kiriye. Di vê gerrê de, hinekî di bin teşwîqkirina nivîsarên Profesor E. G. Browne de, wî dest bi berhevkirina materyalên li ser mezheba ezoterîk a ‘Ehlî Heq’ an Mirovên Rastiyê kiriye, ku carinan wekî ‘Alî Îlahî’ tê zanîn. Ji bo pirtûka xwe ya li ser mezheba ‘Ehlî Heqq’, bi madalyaya zêrîn a Beşa Etnografya a Civata Qralîye ya Piştgirên Lêkolînên Xwezayî, Antropolojî û Etnografiyê tê xelat kirin. Ev mezheb bû mijara yekem monografiya wî ya zanistî ya girîng, ku di 1911an de wekî faskûla 33 ji Xebatên Enstîtuya Lazarev de hatiye weşandin. Di vê navberê de, di 1903an de, Minorsky kete Wezareta Karên Derve a Împaratoriya Rusyayê. Ew endamê Civata Arkeolojî ya Moskowê bûye; li Îran û Tirkiyê weke dîplomat kar kiriye. Di navbera salên 1904an û 1908an de li konsolosxaneya Rûsyayê ya li Tebrîzê û ji Nûnertiya Tehranê re xizmet kiriye, li Kurdistanê û herêmên din yên bakurê rojavayê Îranê gelek geriyayê. Li Tebrîzê bi zanyarê Faris S. H. Taqizadeh hev nas kirin û bi wî re hevkarî kir di çapkirina romana Leo Tolstoy bo Farisî.
Ji bo destpêkê, sedema ez ji we re behsa Minorsky dikim, lêkolînên wî yên hêja yên li ser Kurdan e. Îro berhemên Mînorsky bi giştî weke yek ji çavkaniyên girîng ên diyarkirina Kurdan tên binavkirin. Dema ku Împaratoriya Rûsyayê di salên xwe yên dawî de bûye, Minorsky di xizmeta Împaratoriya Rûsyayê de dest bi xebata xwe kiriye. Piştî şoreşa Sovyetê ya di sala 1917an de piraniya karên xwe li derveyî welat dikir. Digel ku tê gotin ku yekem agahî li ser Kurdan di heyamên cîhana yekem de, dema ku ew li ser navê Rûsyayê di komîsyona nakokiyên sînorên Osmanî û Îranê de cih digire dest pê dike. Qonaxeke girîng di karîyera giştî ya Minorsky de di sala 1911an de dest pê kiriye, dema ku ew dîsa hat şandin bo Îranê, vê carê ji bo hevkarîkirina konsulê Brîtanyayê li Tebrîzê, birêz Shipley, di lêkolîna axa Azerbaycan û Kurdistanê de berî damezrandina hevpeymaneke tevlihev, komîsyona sînor ji bo çareserkirina sînorên dirêj di navbera Îran û Împaratoriya Osmanî de. Di navbera van her du dewletan de ti carî sînorek bi rêk û pêk nehatibû rûniştandin, her yek destdirêjî li ya din dikir, li gorî wê di her kêliyê de bihêztir bûye. Va di heman demê de çend şêxên otonom jî hebûne ku li ser devera sînorî rûdiniştin, ku mîrên wan bi adetî hevalbendiya xwe diguhezandin li gorî fermanên guncan.
Minorsky di heyama 17ê cotmehê weke konsulxaneya Rûsyayê li Tehrana paytexta Îranê kar dikir. Minorsky ne dijmin û ne jî dostê rejîma nû ya Sovyetê bûye. Ew ne komunîst bûye. Piştî şoreşa Cotmehê 2 sal li konsolosxaneyê kar kir, îstifa kir û çû Îngîlîstanê. Li vir jî xwendina xwe domand.
Piştî demekê li Fransayê bi cih bû. Demeke dirêj li zanîngeha Parîsê xwendina xwe ya li ser Rojhilata Nêzîk domand û dersên Farisî da. Piştî salên 1930’î li Londonê dest bi dersdayînê dike. Di sala 1939an de kete Zanîngeha Cambridge. Li vê zanîngehê di beşa girêdayî Îranê de kar kiriye. Konferansên ku wî di salên 1940’î de li ser pirsa Kurd dabûn jî gelek girîng bûn ji ber ku encamên lêkolînên dûr û dirêj bûn. Van konferansan di zanîngeh û derdorên zanistî de bûn sedema geşedanên erênî.
Piştî Şoreşa 1917an ew êdî venegeriya Rûsyayê, koçî Fransayê kiriye. Ji sala 1923an ve li Fransê li Dibistana Netewî ya Zimanên Rojhilatî yên Zindî dersên edebiyata Farisî û dîroka Îslamê dide. Di sala 1932an de diçe Brîtanyaya Mezin û li Zanîngeha Londonê dest bi mamostetiya zimanê Farisî dike. Endamê Akademiya Zanistî ya Brîtanî, Akademiya Zanistî ya Fransî, endamê Rûmetê yê Rêxistina Asyayî ya Fransa û Almanyayê, doktoraya fexrî ya zanîngeha Cambridge û her wiha madalyaya zêrîn ji Rêxistina Asyayî ya Almanyayê wergirtiye. Ji sala 1937an vir ve jî Profesor e. Di sala 1948-1949an de li Zanîngeha Şah Fuad li Qahîreyê mamostetî kiriye. Di sala 1960an de, ew ji aliyê Akademiya Zanistî a Sowyet 23an Kongreya Navneteweyî ya Rojhilatnasan li Moskovayê ye.
Van salan li Cambridge berdewam kiriye ku ew salên hilberîna akademîk a tund (li jêr binêre), ku tê de gelek rûmetên akademîk jê re hatin. Lê bi taybetî dilşad e ji bo yê ku di hemû salên xwe yên sirgûniyê de, dev ji welatparêzekî rûs yê dilgerm bernedaye (çap û wergera wî ya Tezkere-tül Müluk di sala 1942an de, dema dorpêçkirina Lenîngradê de, hate veqetandin ji bo “Rojhilatnasên Sovyetê di tengasiya xwe de”) di sala 1960an de ji Akademiya Zanistî ya Sovyetê vexwendek bû ku beşdarî civîna ”Bîst û Sêyemîn Kongreya Navneteweyî ya Rojhilatnasan” li Moskowê bibe, ku tê de pêşwaziyek bi serfirazî li wî hatiye kirin piştî nebûna ji axa Rûsyayê li ser çar dehsalan. Piştî mirina xwe, hema hema nenas bûye, di 25ê Adara 1966an de Profesor Emerîtus Vladimir Fedorovich Minorsky, di 89 saliyê de koça dawî kir. Ew alimekî navdar ê navneteweyî ku fêrbûnek bêkêmasî bi kapasîteya kêm a hevaltiyê û bi xebatkarên ciwan yên ji hemî neteweyan re li hev kiriye. Xanima Minorsky axê wî bir goristana dîrokî ya Keşîşxaneya Novodevichy ya li Moskowê, ya ku tenê ji bo hunermendên navdar, edebiyatvan, bestekar, zanyar û hwd. beşek ji pirtûkxaneya wî ya şexsî ya dewlemend bir Lenîngradê, ku milkên wî yên rojhilatî di dema dorpêçkirina 1942-43 de gelek zirar dîtibûn.
Minorsky lêkolînên xwe li ser Kurdan ji 1915an de dest pê kiriye. Berhemeka wî di 1976an de wek pirtûk ji aliyê Weşanxaneya Komalê ve li Stenbolê hate çapkirin. Pirtûk dema Împaratoriya Osmanî hê li ser hukm bûne hatiye nivîsandin. Ji ber vê yekê, Minorsky di nexşeyên sînor û dorê de kêmasî çêkir. Minorsky têgîna û navên cihan yên ku wê demê hatine bikaranîn li gorî wê demê nivîsandiye.
Lêkolînên Minorsky li ser Kurdan di 1940’î de bi taybetî ji Şerê Cîhanê yê Duyem re dest pê kirine.
Xebata herî girîng ji van gotara dirêj a li ser Kurdan e ku wî ji bo Ansîklopediya Îslamê nivîsandiye.
Ev gotaran di derdorên zanistî de nirxandina herî rêzdar tê hesibandin. Paşê di çapên Ansîklopediya
Îslamî a Tirkî de guhertinên qismî hatine kirin. Mînakî, ji vê lêkolîna bona Ansiklopediyê Îslamî de, Minorsky dibêje helbestvanê dîwanî Fuzûlî dibe ku Kurd be!. Lê ev tespît di nav çapa Tirkî de nîne.
Herî dawî jî Minorsky gelek berhemên xwe li ser farisan, ango gel û zimanên îranî hene. Her wiha li ser mîrektiyên Kurdan yên weke Şeddadî* û Meyafarqînê** jî xwediyê gotarên zanistî yên hêja ye.
Yusuf Kaynak
Lahey, 05.09.2024
* Şeddadî, xanedaneke Kurdên misilman bû ku ji sala 951an heta 1174an li deverên Transkafkasyayê (Gurcistan, Ermenistan ve Azerbeycan) desthilatdarî kiribûn. Paytextên wê Dvîn, Genca û Anî bûn. Di heyama xwe ya herî mezin de, tevahiya herêma di navbera çemên Kura û Aras de kontrol kiribû. Şeddadî Navê damezrînerê Dewleta Kurdî Mihemed Şeddad wek “Mihemed bin Şeddad bîn Kartû an jî Kurtî” tê gotin.
** Meyafarqîn, bajarekî piçûk e li ser yek ji şaxên çepê yê Dîcleyê, li 70 km bakurê rojhilatê Amedê (Diyarbakir) ye, girîngiya xwe bi rewşa xwe ya li ser radeyek kurt ku Ermenîstanê bi hev ve girêdide, digire. Di serdema Îslamê de Meyafarqîn xwedî dîrokzan bûye. Ahmed b. Yusuf b. Alî Îbn- Ezraq el-Fariqî, piştî 572/1176an demeke kurt de nivîsandiye. Tenê du nusxeyên berhemê li Muzexaneya Brîtanî hene.
