Husamettin TURAN
Tarih boyunca toplumlar, liderleriyle kurdukları bağlar ve bu bağların dönüşümleri ile yoğun bir etkileşim içinde olmuşlardır. Bu ilişki, siyaset bilimi, sosyoloji ve psikoloji disiplinlerinin ortak araştırma alanlarından biridir.
Otoriter rejimlerin halk üzerindeki etkisini anlamak için Max Weber’in “otorite tipolojisi” kuramı kritik bir kavramsal çerçeve sunar. Weber, lider otoritelerini geleneksel, karizmatik ve rasyonel-yasal olmak üzere üç temel kategoriye ayırarak açıklar.
Karizmatik liderler, halk üzerinde yoğun bir etkide bulunarak kitleleri harekete geçirebilir; ancak bu otoritenin sürekliliği, genellikle halk desteğinin sürekliliğine bağlıdır.
Hannah Arendt’in “totaliter yönetimler” üzerine yaptığı çalışmalar, kitlelerin manipülasyonunun sistematik bir biçimde nasıl sağlandığını gösterir. Propaganda, medya kontrolü ve baskı mekanizmaları sayesinde kitleler, belli bir lider ya da rejime mutlak sadakat duymaya yönlendirilebilir. Ancak bu sadakat, çıkar dengeleri değiştiğinde tersine dönebilir.
George Orwell’in “1984” eserinde ortaya koyduğu “çift düşün” kavramı, bireylerin çelişkili iki fikri aynı anda kabul edebilme yeteneğini betimleyerek, halkın değişen bağlılıklarının ardındaki psikolojik mekanizmaları açıklar.
Tarihsel bağlamda bu olgu, Saddam Hüseyin, Muammer Kaddafi ve Beşar Esad gibi liderlerin yaşadıklarıyla somut bir örnek haline gelmektedir.
Saddam Hüseyin, 1980’ler boyunca Batı’nın desteğini alarak Irak’ta güçlü bir lider konumuna gelmiştir. Ancak 1991’deki Körfez Savaşı ve 2003’teki ABD işgali sonrasında, uluslararası sistemdeki çıkar değişiklikleri nedeniyle hedef haline gelmiş ve 2006’da idam edilmiştir.
Libya lideri Kaddafi, ülkesini 42 yıl boyunca demir yumrukla yönetmiş, ancak 2011’deki Arap Baharı dalgasıyla birlikte hem iç hem de dış aktörler tarafından devrilerek vahşice linç edilmiştir.
Beşşar Asad ise Suriye’de halkın bir kesimi tarafından desteklenirken, iç savaş ve uluslararası baskı nedeniyle meşruiyeti tartışmalı hale gelmiştir.
Siyasi mobilizasyon teorisi çerçevesinde Sidney Tarrow’un “siyasi fırsat yapıları” yaklaşımı, halk hareketlerinin yalnızca iç dinamiklerle değil, uluslararası çıkarlar ve ekonomik faktörlerle de şekillendiğini vurgular. Bir liderin halk tarafından yüceltilmesi ve ardından devrilmesi, yalnızca içsel motivasyonlarla değil, aynı zamanda küresel güç dengesindeki değişikliklerle de ilişkili bir süreçtir.
Bugün Recep Tayyip Erdoğan’ın yaşadığı siyasal dönüşümler de benzer bir çerçevede ele alınabilir. Uzun süre halk desteğiyle ayakta kalan Erdoğan, gerek iç siyaset gerekse uluslararası alanda karşıt güçlerin hedefi haline gelmiştir.
Kemalist kesimin sert tepkileri ve Türkiye’deki muhalif hareketlerin yükselişi, tarihsel olarak daha önce gözlemlenen otoriter liderlik döngüsüyle paralellik göstermektedir.
Bu noktada, Kürt hareketinin oynadığı rol de kritik bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye’de Kürt hareketinin sosyo-politik etkisi, mevcut politik dengelerin nasıl şekilleneceğine dair önemli bir belirleyici olmuştur.
Otoriter rejimler, propaganda ve manipülasyon yoluyla halk desteğini kazanabilir; ancak bu destek, uluslararası ve yerel çıkar dengelerine bağlı olarak hızlıca tersine dönebilir.
Saddam, Kaddafi ve Asad örnekleri, bu döngünün farklı coğrafyalardaki benzer yansımalarıdır. Siyasal bilimler ve sosyoloji disiplinlerinin sunduğu analizler, gelecekteki politik olayları öngörmek ve halk hareketlerinin yönüne dair daha sağlam öngörüler yapmak için kritik bir zemin sunmaktadır.
