Ednan Bedreddin
“Genç Halil,” duygu ve tarih dolu bir Kürt halk şarkısıdır. Şarkının sözlerine daldığınızda, özlem, fedakarlık ve kültürel gurur gibi temalarla karşılaşacaksınız. Aşağıdaki anlatıda aynı zamanda şarkının köklerini ve Kürt tarih dokusundaki önemini inceleyeceğiz. İşte şarkımızın duygusal sözleri burada duruyor:
Ey Tanrım,
Ne kadar ağır geliyor acı dolu yüreğim!
Hafsa şöyle diyor:
Yabancı topraklarda yalnızlıkla yıpranmış,
Kuzenim hasta yatıyor, yatağa hapsolmuş.
Onun odasına lüks halılar sererim,
Yorgun sırtını desteklemek için yumuşak minderler.
Genç Halil’in atının dizginlerini oluşturmak için kemerimi yırtarım,
Bileziklerim çiviler haline gelir ayaklarına sabitlemek için.
Saçımı keserim, yüksek meralarda çadırını süslemek için,
Başlığımı onun tayının ipi olarak kullanırım.
Kalbim ne kadar sevinç dolu olurdu,
Eğer Khalil hiçbir zaman atına binseydi,
Uzak topraklardaki savaş meydanına girseydi,
Osmanlı kuvvetlerinin sıraları arasında,
Ve kimse bakıp da demese:
Ne kadar acınası bir Kürt şövalye!
Ah, ağır yürekliğim,
Genç Halil’in ayrılığından beri yaşam boş gibi hissediyor.
Ey Tanrım,
Ne kadar yüklü geliyor yüreğim üzüntüyle!
Genç Halil, başını kaldırmış gözleri hüzünle dolu,
Nargilesinden nefes arar.
Hafsa diyor ki,
Ne kadar da isterim İstanbul nargilesi yapmayı kuzenim için,
Tamburdan veya meşeden oyulmuş,
Onun yaratılışında ustalaşırım,
Testere ve keskiyle,
Yedi yıl boyunca,
Kuzenim, Osmanlılar arasında savaşmaya zorlanmışken,
Nargileyi sunardım, Türkçe diyerek:
Buyrun, efendim!
Ah, ağır yürekliğim,
Halil’in ayrılığından beri yaşam anlamdan yoksun gibi geliyor.
Şarkının tüü, kökenleri ve zaman içinde nasıl evrildiği konusunu tartışmak
“Genç Halil,” yıllardır Kürtistan’ın çeşitli bölgelerinde ve lehçelerinde yankı bulmuş bir halk şarkısıdır. Tam tarihsel kökenini belirlemek zor olmakla birlikte, sözler Osmanlı İmparatorluğu döneminde ortaya çıktığına dair ipuçları sunar.
“Sıkıntı şarkıları” türüne dahil edilen bu şarkı, geleneksel olarak epik bir tarzda icra edilir ve kalıcı üzüntü dolu hikayeleri anlatır, genellikle melankolik veya açık uçlu sonuçlarla sona erer. Bu türün genellikle kadınların alanı olduğu yaygın bir inanç olsa da, genelleme yanıltıcı olabilir. Sonuçta, halk müziği sözlü bir gelenektir ve sürekli olarak çağdaş gerçeklikleri yansıtmak için evrilmektedir.
Modern Kürt nesilleri için “Genç Halil,” ünlü şarkıcı Kawis Axan’nı (1889-1936) (1) sesiyle (ayrılmaz bir şekilde bağlantılı hale gelmiştir. İlginç bir şekilde, tanınmış şarkıcı konuşurken sık sık kekeliyordu, ancak performanslarında beklenmedik derecede akıcılık ve yetenekle şarkı söylüyordu. Bu şarkıyı 1930’larda Bağdat’ta bir radyo istasyonunda kaydetti, Irak’taki Britanya Mandası yetkililerinin bir ürünü; ancak bazıları, kaydın söz konusu radyo istasyonunda yayınlanmadan önce özel bir kayıt şirketinde yapıldığını iddia ediyor. Birçok versiyon bulunsa da, “Kawis Axa versiyonu” (2) en ikonik olanı olarak kalır.
1990’lar Kürtistan ve halkı için bir dönüm noktasını işaretledi. Sovyetler Birliği’nin çöküşü, hem Irak’ın hem de Suriye’nin müttefiki olan bir faktördü; aynı zamanda yıpratıcı sekiz yıl süren İran-Irak savaşı (3), ekonomik reformlar ve Türkiye’nin Kürt kökenli başkanı (4) Turgut Özal’ın Kürt meselesine destek vermesi bölgenin dinamiklerini büyük ölçüde etkiledi. Unutulmaması gereken bir diğer önemli faktör, Irak’ın Kürdistan’ın yarı bağımsız bir Kürt varlığı olarak ortaya çıkması (5), Kürt kültürü dahil olmak üzere Kürt müziğine yeni bir hayat verme fırsatını sundu. Bu dönem, Kürt halk müziğine yeniden vurgu yapma dönemi oldu ve bu evrim günümüze kadar devam ediyor.
Bu “rönesans” sırasında çeşitli Kürt sanatçıları, “Genç Halil”i yeniden yorumlama gereği hissetti ve geleneksel Kürt enstrümantasyonu ile özünü yakalamaya çalıştı. Özellikle, Kawis Axa’nın kaydının Kürt müzik inceliklerine aşina olmayan Arap ve Yahudi müzisyenlerle yapıldığı kültürel uyumsuzlukları ele almak isteniyordu.
Tarih Yankıları: Şarkının Ardındaki Hikaye
Osmanlılar Anadolu’ya ayak basmadan önce, birçok bağımsız emirlik (6), her biri ilerleyen Osmanlılara meydan okuyan önemli bir askeri güce sahip olarak, Kurdistan’ın manzarasını işaretlemişti.
Osmanlı İmparatorluğu’nun Batı’ya doğru genişlemesi, büyüyen güç ve hırsını gösteriyordu. Aynı zamanda İran’da yükselen Safevi hanedanlığı, bu yeni imparatorluğun yükselişinden duyduğu endişeyi hissetmeye başladı ve bu durumun bölgenin güç dengesine getirebileceği potansiyeli düşünmeye başladı. Safeviler, Şii İslam’ın (7) sıkı savunucularıydı, Osmanlılar ise Sünni geleneğine bağlıydı (8).
Kurdistan, bu iki dev için stratejik bir savaş alanına dönüştü. Safevi yönetici ailesinin Kürt kökenli olmasına ragmen (9), ünlü soylu, tarihçi, devlet adamı ve şair Idris Bidlisi (10) gibi figürlerin etkisiyle birçok Kürt, Osmanlıların yanında yer aldı. Onların katılımı, 1514’te Kurdistan’da gerçekleşen kritik savaşta (11) Osmanlı zaferi için kritikti. Bu karşılaşma, Kurdistan’ın sonunda Osmanlı İmparatorluğu ve İran arasında bölüştürülmesinin sahnesini oluşturdu ve bu bölünme 1639 Qasr-e Shirin (12) anlaşması ile resmen kabul edildi.
Kürt savaşçıları daha sonra Osmanlı’nın Suriye, Mısır, Balkanlar ve Orta Avrupa’daki akınlara önemli katkılarda bulunacaklardı. Onların cesareti özellikle Rus-Türk çatışmaları sırasında, özellikle de Kırım Savaşı (1853-1856) (13) sırasında belirgin bir şekilde görüldü.
1891’de Sultan II. Abdulhamid’e ithafen adlandırılan Kürt Hamidiye Alayların (14) kurulması, bu paylaşılan tarih içinde başka bir bölümü işaretledi ve Kozak modelinden ilham aldı. Asıl rolü Rus-Osmanlı sınırını korumak olan bu birliklerin, bazı Ermeni katliamlarına (15) katılımları tarihsel bir tartışma noktası olarak kalmaktadır. Bu birlik üyelerinin çoğu, savaşçı yeteneklerine rağmen, yoksul kırsal topluluklardan geliyor ve sıkça etkili Kürt beylerince zorla askere alınıyordu. Hizmetleri karşılığında bu liderler cömert ödüller alırken, Osmanlı yönetim yapısı içinde artan etkiye sahip oluyorlardı. “Genç Halil” gibi bir figürün, bu büyük Jeopolitik entrikalara sürüklenen bir bilinçsiz köylü olabileceği mümkündür. Bazı anlatılara karşı olarak, Hamidiye Alayların etnik olarak çeşitli olduğunu unutmamak önemlidir; sadece Kürt değildi, Çerkes, Arap, Türkmen ve diğer etnik birimler de mevcuttu.
Kürt Kadınları: Gelenek, Değişim ve Dayanıklılık Sesleri
Avrupalılar arasında—misyonerler, oryantalistler veya Kurdistan’da görevli diplomatlar olsun—bir uzlaşma ortaya çıkıyor: Kürt kadınları, Türk, Arap ve Fars meslektaşlarına kıyasla belirgin bir şekilde daha fazla özerklik ve özgürlükten faydalandılar. (16). Bu kadınlar, özellikle kırsal bölgelerde, kocalarıyla tarlalarda çalıştılar, erkeklerle serbestçe karıştılar ve hatta her zaman karma olan Kürt halk danslarına katıldılar. Genç olanlar nadiren başörtüsü takardılar. Onların kocalarının yokluğunda erkek misafirleri ağırlamak ve konukseverlik göstermek de yaygın değildi. Ünlü Türk gezgini Evliya Çelebi (17), bazı Kürt kadınlarının bile köylerini korumak için erkeklerle yan yana savaşa katıldığını gözlemledi.
Bunlar genellikle doğru olan gözlemler olsa da, genellemelerin yaygınlaştırılmasına karşı dikkatli olunmalıdır. Kürt kültürü, monolitik olmaktan uzak, Kurdistan’ın geniş ve engebeli toprakları boyunca değişir ve buna bölgenin çeşitli dini veya mezhebi etkileri de şekil verir. “Kürt İslamı” olarak adlandırılan bağlam, özellikle kadın hakları konusunda daha hoşgörülüdür ve Kürt siyasi hareketinin laik eğilimleri, bazı istisnalarla birlikte, Kürt kadınları için bu göreceli özgürlüğü daha da pekiştirmiş, onları komşu bölgelerdeki meslektaşlarından ayırmıştır.
Bu göreceli özgürlük kültürel alanda da yansır. Kürt kadınları, halk şarkılarına, özellikle de destanlara, yani kayıp aşk hikayelerine, sonsuz çatışmalarda kaybolan sevgililere, yiğit Kürt savaşçılarına ve vatanlarına derin kök salmış sevgiye dair hikayelere aktif katkıda bulunmuşlardır. “Derwêşê Evdî”, “Ehmedo” ve “Siwaro” gibi birçok popüler halk şarkısının, onların eserleri olduğuna inanılır. Tarihsel olarak, Meryem Xan, Nesrîn Şêrwan, Ayşe Şan gibi figürler, Kürt halk müziğinde etkin kadın sesleri olmuşlardır ve bugün, Aynur Doğan ve Çopî Fattah gibi sanatçılar bu zengin geleneği sürdürmektedirler.
Kürt kadınlarının, Kürtlerin yaşadığı ülkelerde müziğin çeşitli biçimlerinin gelişimine dikkate değer katkılarda bulunduğunu belirtmek önemlidir. Bu alandaki parlak isimlerden sadece birkaçını saymak gerekirse: Türkiye’de Zara ve Yıldız Tilbe, Suriye’de Shahd Barmada (شهد برمدا) (18), Irak’ta Dumooa Tahseen (دموع تحسين) (19), Rusya’da Zara, За́ра (Зарифа́ Паша́евна Мгоя́н) (20) ve bunlara ek olarak birçok diğer isim sayılabilir.
“Genç Halil,” Kürt kültüründe bir kule gibi duruyor ve halkının kalbini ve tarihini yakalıyor. Diğer ulusların yerel şarkılarına duyduğu derin bağlantıları yansıtıyor, İrlandalıların “Danny Boy” (21) veya İskoçların “Auld Lang Syne” (22) gibi. Kürtler için bu şarkı sadece müzikten daha fazlası; bu, direnişin, gururun ve paylaşılan mirasın bir belgesi. Evrenselliği, hikayelerimizin farklı olabileceğini ancak duyguların ve deneyimlerin insanlık arasında ortak bir tema olduğunu vurguluyor.
İşte “Genç Halil” şarkısının çağdaş iki örneğini sunuyoruz: biri saygıdeğer Shehribana Kurdî tarafından, diğeri Kurmanj Bakuri tarafından:
Kaynaklar
1. https://ku.wikipedia.org/wiki/Kaw%C3%AEs_Axa
2. https://www.youtube.com/watch?v=HsWRJe_DWXY
3. https://www.britannica.com/event/Iran-Iraq-War
4. https://www.dailysabah.com/feature/2018/04/27/remembering-turgut-ozal-and-his-legacy
5. https://gov.krd/english/?utm_source=google.com&utm_medium=organic&utm_campaign=google.com&utm_referrer=google.com
6. https://whiteink.info/a-history-of-hostility-and-bloodshed-the-most-famous-kurdish-emirat
7. https://www.britannica.com/topic/Shii
8. https://www.islamweb.net/ar/article/66723/%D8%A3%D9%87%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%86%D8%A9-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%85%D8%A7%D8%B9%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%AE%D8%B5%D8%A7%D8%A6%D8%B5-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B9%D8%AA%D9%82%D8%AF%D8%A7%D8%AA
9. https://en.wikipedia.org/wiki/Safi-ad-din_Ardabili
10. https://snl.no/Idris_Bitlisi
11. https://www.britannica.com/event/Battle-of-Chaldiran
12. https://www.britannica.com/topic/Treaty-of-Qasr-i-Shirin
13. https://www.britannica.com/event/Crimean-War
14. https://en.wikipedia.org/wiki/Hamidiye_(cavalry)
15. https://www.britannica.com/event/Armenian-Genocide
16. https://www.jstor.org/stable/43698618
17. https://ottomanhistorians.uchicago.edu/en/historian/evliya-celebi
18. https://www.youtube.com/watch?v=FIC5cdgR8Z4
19. https://www.youtube.com/watch?v=lXiEDR5hIMk
20. https://www.youtube.com/watch?v=Taf0KPSfDZY
21. https://www.classicfm.com/discover-music/danny-boy-lyrics-history-traditional-irish-song/
22. https://www.britannica.com/topic/Auld-Lang-Syne
*Bu makale, Medium.com’da yayınlanan İngilizce metninden çevrilmiştir. Orijinal makaleye aşağıdaki bağlantıyı tıklayarak erişebilirsiniz:
https://medium.com/@ednanbahmed/love-war-and-longing-unraveling-the-kurdish-epic-of-the-young-khalil-22eb0a0327bf
