SEÎD ELÇÎ (1925 – 1971)
Awankerdişî PDKT (Partîya Demokrat a Kurdîstanî Tirkîya) tarîxê ma ya nizdî de yew cayo muhîm geno. La şehîdbîyayişî her di serekanî (lîderanî) PDKT xoser o yew hedîseyo muhîm o. Herçî mergî Seîd Elçîyî yew hadîseyo zaf trajedîk o .
Seîd Elçî, Çewlîg de dewê Zeyneb de 1925 de ameyo dinya. Seîd Elçî eslî xo kird o (zaza yo), la kurmanckî zî hol zanên. Yew deme Îstanbûl de Asar-ı İlmiye Kütüphanesi de xebitîya. Badê cû zî dest bi muhasebecîyey kerd û heta şehîd kewt na meslek de gureya. Organîzetor, îdarekerdox û fedakar yew merdim bi.
Îstanbûl de awankerdişî Bingöl Öğrenci Yurduyî de aktîf ca girewt. Îstanbûl, Anqara û bacaranî bînan de çi çalakîya (falîyeto) ke kurdan eleqeder kerdên tede cayî xo girotên.
Hedîseyî Kerkukî ser o (1959) Asim Erenî, senatorî Nixdeyî (Niğde), yew teklîf (önerge) da Meclisî Tirkan û verbî (qarşî) kurdan “mûqabeleyî bîlmîslî” waştên. Ey vatên: “Iraq de kurdan turkmenî qetil kerdî, ma zî tîya (Tirkîya) de eynî tewir kurdan qetil bikeri.” Ney ser o wendox û roşnvîranî kurdan zaf cayan de Asim Eren û na polîtîkaya şovenîst protesto kerd. Seîd Elçîyî sey yew serekî reya verên na çalakî (eylem) de xo nîşan da. Telgrafo ke Asim Erenî re şawit bi, tede vatên:
“Ewro her ca de heq û huqûqî merdiman esto, tu kes nieşkeno kurdan îmha bikero!… Ney hol dekir mezgî xoyo kufin!”
Dewletê Tirkan 17î kanûne 1959 de roşnvîranî (aydınlar) kurdan ser o yew operasyono pîl (gird) viraşt. Îstanbûl, Anqara, Dîyarbekir, Qers, Malatî, Xarpêt, Çewlîg û bacaranî bînan ra 50 kirdî yê vîjnayey dey arye û eştî heps û zîndanan. Mardîn ra Emin Batu, telebeyî Fakulteyî Huqûqî ey Anqarayî, Zîndanî Harbîye de merd, coka dewa bi namê “Dewayê 49an” amey namekerdiş. Na dewa de Seîd Elçî serekan ra yew bi. Niweşo zaf giran bi, Zîndanî Harbîye de îşkence, zulm, veyşaney de 149 rojî xover da. Ey qerarî xo dabi, “Sonda Mirinê” (Sondî Mergî) wendibi, vatên “ez sereyî xo dan la sirrî xo nêdan”, o tewir zî hereket kerd, rîyî xo yo pak a no îmtîhan ra vicîya. Mûsa Anter vîranayîşanî xo (Hatıralarım) de derheqî mêrxasey ey de wina nuseno: “Malaminê, Sait Elçi niweşo giran ey weremî bi. Binî berî hucreyî ey ra gonî û rêm amên. O halî xo ya zî veng dên mi, vatên: Mûsa Abê, ma ne înad e, ez namirim! (Kek Mûsa, ma nê înad o, ez nimeren!) ”
Dewayê 49an de ey merdimanê ke pawitişo sîyasî (sîyasî savunma) viraştibi, nînan ra yew zî Seîd Elçî bi. Seîd Elçî sey yew serekî kurdan amên mehkema kerdiş. Dadgeh, telgrafo ke ey Asim Erenî rî şawitbi eleyhî ey de sey delîl xebetnên. Dadgeh, semedê 24 kesan “îdam” waştên, namê Seîd Elçîyî mîyanî nê 24 kesan de bi.
Hema dewayê 49an dewam kerdên, na rey 4î hezîrane 1963 de, Seîd Elçî û parçeyanî bînan yê Kurdîstanî ra zî tede, 23 kurdî yê welatperwerî amey girewtiş. Bi îddîa ke “Seîd Elçî eleqatî ci Barzanî ya esto”, “serekî kurdperestan (Kürtçülerin lideri) o” , “rêxistino nimitkî ronayo (gizli örgüt kurmak)”, “wazeno Kurdîstanêko xoser û yewbîyaye virazo” ra ame mehkema kerdiş.
No deme (1950-1960) de zana, roşnvîr û miletperwerî kurdan mîyanî cigêrayîşan de bî. Hetî fikr û îdeolojî ya hêdî-hêdî ferqî kewtên nînan mîyan û pîye ra kewtên dûrî. Rojname û kovarî neweyî vicên. Seîd Elçî, avûkat Zîya Şerefxanoglû û taye embazanî înan bi tirkî û kurdkî hazirey vetişî kovarê Raya Rast kerdên. Kurdan mîyan de mucadeleyeko îdeolojîk û fikrî dest pê kerdibi. Roşnvîrî kurdan bîbî di pare, guya taye “çep” (solcu) taye “raşt” (sağcı) bî. Înan ke xo çep dîn, Seîd Elçî û embazî dormaleyî ey bi “raştey” (sağcılık) îtham kerdên. Înan ra tayin TİP de ca girewtibi, tayin zî komelanî demokratîkan, rojname û kovaran de kar kerdên. La heqîqat na ya ke Seîd Elçî û embazî xo xeta raşt de bî, çi ke “xetê kurd û Kurdîstanî” de bî. Tarîx zî îsbat kerd û heq da Seîd Elçî û embaanî eyî ke na xet yew xeta raşt bî.
Seîd Elçî û embazî ey rasey yew qeneat ke bê yew organîzasyono sîyasî, bê yew xebata sîstematîk ya dergûdila kurd û Kurdîstan xelas nibenî. Çunkî dewlet, înan rê rayîrî xebata legal û demokratîk girewtibi, o wext de no rayîr ra çareserkerdişî mesela mumkun nêbi. Înan xo mîyan de dergûdila munaqaşe kerd, program û destûrname (tüzük) sero xebitîyey, semedê sazkerdişî yew partîya sîyasî ya îllegal qerarî xo da. Aşmê hezîrane 1965 de (goreyî taye çiman 11ê temuze 1965 de) Seîd Elçî û embazanî xo Dîyarbekir de PDKT (Partîya Demokrat ya Kurdistanî Tirkîya) îlan kerd. Hîmdarî PDKT Seîd Elçî, Omer Tûran û hîrê embazî bînî bî. Sere de avûkat Faîq Bûcak mîyanî hîmdaranî partî de nêbi. Badî waşteyî taye merdiman ser o Faîq Bûcak zî partî de sey hîmdarî cayî xo girewt û bi serekî partî. Seîd Elçî zî sey sekreterî îdareyî partî de cayî xo girewt. Namê Faîq Bûcakî ey mîyanî partî (kodname) “Zinar”, ey Seîd Elçîyî “Pêşmergê Welat” bi. Namê hîmdaranî bînan Evîndarê Welat, Dûrnas, Jîrek, Bendê Welat bî. Program û destûrnameyê partî bi kurmanckî ameybî hezirkerdiş. Goreyî rîwayetan, awakerdişî PDKT de rolî Fehmî Bîlalî (ke Lîcê ra yo, katibî Şêx Seîdî bi) zaf estbi. La o bi xo mîyanî hîmdaranî PDKT de nîyo.
Na yew gama tarîxî bî, çunkî PDKT, nêmeyê seserrê 20in de rêxistina/partîya sîyasî ya verên a ke sazbîya. Bi na gam Kurdîstanî Vakurî de yew dema newey dest pêkerd, hereketo milî resa yew qonaxo newe, bi wayîrî yew rêxistin (partî) ke bi program û destûrname bî. Bi na gam Kurdîstan de bêvengeya ke estibî, şikîyey.
Labelê tirkan mesele ciddî girot, dewletê tirkan waşt ke sere ra vernîyê PDKT bigêro, partî û awankerdoxî partî grewtî binî taqîbatî. Xora zaf derg nikerd, MİT taye mehelî meselan ra zî îstîfade kerd û bi yew komplo 4ê tebaxe 1966 de Faîq Bûcaq da şehît kerdiş.
Seîd Elçî, bê ke teredud bikiro, nobet dewir girot, sey sekreterî xebatê partî rê rêberey kerd. Seîd Elçî karîzmatîk, mutewazî û zerrpak yew şexsîyet bi. Mîyanî embazanî xo de amên heskerdiş û pê bawerkerdiş. Bencîl û karîyerîst nêbi. Ey wina vatên: “Ma gereka verî verênan na dewayê bencîley xo mîyan ra wedari. Her kes vano ez ben serek. La orte de keso winayin çin o. Ez bizanî keso ke eşkeno [serekey] bikero esto, ez ben qul û koleyî ey.” Binî serekey Seîd Elçî de partî xebatê xo dewam kerd, xebat yew demo kilm de Dîyarbekir ra heta Çewlîg, Mardîn ra heta Dêrsim, Îstanbûl ra heta Hekarî şax da. PDKT yew partîya welatperwer, demokrat û raverşîyayox bî. Her kesimî komelî (cematî) ra, her sinif û tebeqe ra merdimanî welatheskerdoxan û demokratan partî de cayî xo girotên. Xebat her roj bîn xurt, partî mîyanî şarî de rêç û reya eştên.
O deme Turkîya de TİP (Partîya Xebatkaranî Tirkîya) û Kurdîstan de PDKT estbî. Kurdîstan de mîyanî her di partîyan de hem reqabet û hem zî yew îttîfaqo zimnî estbi, her di partîyan zaf cayan de pîya kar kerdîyen. Mîtînganî Rojhilatî (Doğu Mitingleri) de PDKT û TİP têde xebitîyên. Verbî zulm û zordareya devletê tirkan, bîlxesa verbî “zulmî qomandoyan”, Kurdîstan de zaf cayan de mitîngî virazîyey. Nê mitîngî hetî PDKT û TİP û dima zî DDKO ya (Doğu Devrimci Kültür Ocakları) amên organize kerdiş. TİP paşt dên nê mitîngan û tede ca girewtên. Kadroyanî DDKO Mîtînganî Rojhilatî de aktîf rol girewtên. Tirkîya de DEV-GENÇ çi bî, Kurdîstan de zî DDKO ay bi. DDKO, eke merdim komelanî mehalîyan hesab nikero, nêmeyê seserrê 20. de Kurdîstan de organîzasyono verên o legal û demokratîk o. PDKT bin ra sazkerdişî DDKO de ardim kerdên. PDKT sey yew partîya nimitkî (îllegal) ya sîyasî û DDKO sey yew organîzasyono legal û demokratîk tarîxê ma ya nizdî de zaf yew cayo muhîm genî.
Seîd Elçî merdimo roşnevîr û zanaye, serekî şarî (xelqî) xo bi, xebat û mucadele de vernîyê şarî de bi. Hol yew xetîb bi, xîtabetî ey heyecan û cesaret dên merdiman. Mitînganî Rojhilatî de xeberdayîşî xo ya bi “Sonda Mirinê” (şîîrî rehmetî avûkat Faîq Bûcaqî), yan zî bi şîarê “Berxê nêr ji bona kêr!..” peynî ardên. Seîd Elçî, Mîtîngî Silîvanî (13.08.1967), Mîtîngî Dîyarbekirî (03.09.1967) û Mîtîngî Sêwregi (24.09.1967) de qalî kerdî. Mîtîngî Sêwreg a pey cezayê mehkema 49an ra surgunî Kutahya bi, yew deme uca de mecburî îqamet kerd.
Dişmen, Seîd Elçî û partîyê ey dima bi, pîye dima raporî şîn resên Anqara. Devlet hancî geyrên ke yew çare veyno. Gerek xeberdayîşanî Mîtînganî Rojhilatî, gerek xebat û falîyetanî bînan ra, Seîd Elçî û embazî ey zaf rey amey girewtiş û tewqîf bîy.
28ê çele 1968 de dewleta Tirk Dîyarbekir sey merkez qebul kerd û çend bacaran de PDKT ser o operasyon viraşt. Seîd Elçî, Şakîr Epozdemîr, Omer Tûran û Derwîş Akgul (Dervêşê Sado) zî te de 16 hîmdar, aza û terefdarî PDKTyî tepişîyey. Program û destûrnameyê partî zî amey girewtiş. Dewleta Tirk, tersey ke nê welatperweran Dîyarbekir de mehkema bikiro, coka “asayîş kerd behane” û nê merdimî surgunî Antalya kerdî, mehkema Antalya de dest pêkerd. Dadgehê Cezayî ya Giran ya Antalya (Antalya Ağır Ceza Mahkemesi) eleyhî Seîd Elçî û embazanî ey de bi îddîa ke “awankerdiş û îdarekerdişî PDKT” dewa kerd a. Dadgeh, Seîd Elçî û embazanî ey rê ceza giran waştên.
Dadgehê Cezayî ya Giran ya Antalya de Seîd Elçî û Şakîr Epozdemîrî pawitişo sîyasî (siyasi savunma) kerd. Seîd Elçî bi xo na dewa ra yew serr ceza girot, cezayê xo Antalya de pawit, sibat 1969 de hepis ra vicîya.
Tîya de ez wazena kilmkî (özetle) behsî yew belgeyo muhîm û tarîxî bikerî. No belge heta nika yew ca de çap nibîyo û zaf taye merdimî tira haydar î. No belge sîyasî pawitişî dewayê Antalyayî yo. Belge bi daktîlo ameyo nuştiş û kaxitî E4 ser o tam ripel 31 ripelî yo. Bin de îmzayê Şakîr Epozdemîrî û na tarîx 25.11.1969 esta. 25.11.1968 de Tûx (Tatvan) ra bi wesitayê mehkema mehalî ya Tûxî erşawîyo Dadgehê Cezayî ya Giran ya Antalya rê.
No belge de dergûdila qalê kurdan, behsî tarîxê kurdan û Kurdîstanî benî. Şertî sîyasî, ekonomîk û komelkî ey Kurdîstanî tehlîl benî. Zulm û zordareya ke Kurdîstan de esta, vacêna. Programî PDKT xal bi xal, bend bi bend îzah beno, armanc û hedefî partî dîyar benî, heqî milî û demokratîk ey miletê kurdî rêz benî û peynî de zî rayîrî çareserkerdişî mesela vacîyeno. Her çiqas tede têna îmza ya Şakîr Epozdemîrî esta zî, eslê xo de no belge, pawitişo sîyasî yo pêroyî yê dewayê PDKT yê Antalya yo. Merdim no belge de armanc, hedef, program û waştişî PDKT hîna rind sinasneno.
Wexto Seîd Elçî Kutahya de surgun de bi Seîd Kirmizitoprak (Dr. Şivan) û Bînbaşî Şevket Tûran zî Çanakale û cuwa pey Isparta de surgun de bî. Nizdî ra eleqeyo sîyasî ey her di Seîdan o wext virazîya. Wexto Seîd Elçî hepsî Antalya de bi Dr. Şivan çend rey şi Seîd Elçî hepis de zîyaret kerd. Bi pêşnîyaz û teşvîkî der û dormalî, Seîd Elçî, Dr. Şivan û çend embazî ey şawitî Kurdîstanî Başûrî (Güney Kürdistan).
Cûnta faşîst ya 12ê adare ya 1971 dima Seîd Elçî reyna bi mehkûm, Îdareyo Orfî (Sıkı Yönetim) geyrên ci. Cûntaya pey zaf kadroyî DDKO û azayî (üyeyî) PDKT ameybî tepîştiş, Dîyarbekir û sewbîna hepsan de bî. Dewlet, Seîd Elçî dima bî. Ey qerarî xo da ke şîyero Kurdîstanî Başûrî. Aşmê gulan 1971 de Dîyarbekir ra vicîya şi Batman, uca ra zî şi Nuseybîn, rêberey Mehemedê Begê (Mehmet Akay) de da sînor ri şi binî xetî (Kurdîstanî Sûrîye). Uca de PDKS (Partîya Demokrat ya Kurdanî Sûrîya) û çend merdimanî welatperweran de eleqe (têkilî) roney.
Waştên vîyero şîyero Kurdîstanî Başûrî (Iraq). Her çiqas taye merdiman va, “Rewş (durum) musaît nîyo, ma niwazenî ti şîrî!” la ey qerarî xo dabi. Torî Mehemedê Begê ya Sûrîye (Qamîşlo) ra şi Zaxo. Uca de şi keyeyî Osman Gazî ke Serekî Beledîyayê Zaxoyî bi. Seîd Elçî waştên rewtir Dr. Şivanî veyno, mesela (dibendey) hal bikero. O wext Dr. Şivanî partîyê xo viraşti bî, Seîd Elçî û partîyê ey rayîrî xo ser o sey yew astengî (engel) dîn. Heta Seîd Elçî bi ajanê ya tirkan, partîyê ey zî yew partîya peymendey (gerici) dîn. Dr. Şivanî waştên nê astengan orte ra wedaro.
Dr. Şivan û embazî ey Behdînan de mintiqayê Qûmrî de mendên. Dr. Şivan ame Zaxo, ey û Seîd Elçî keyeyî Osman Gazî de yewbînan dî û pîya şî Qûmrî. Şîyayîş o şîyayîş bi, Seîd Elçî reyna peyser anigeyra.
Dr. Şivan zanaye, roşnevîr û zekî bi, la heto bîn a bencîl û îhtîraskar yew merdim bi. Îdeolojî de “nîjadperesto çep” (ulusal solcu), sîyaset de pragmatîk, pratîk de “fukocî” bi.
Dr. Şivan (Seîd Kirmizitoprak) û di azayî polît buro yê partîyê Dr. Şivanî qerar girewt, 25ê hezîrane 1971 de, Seîd Elçî û Mehemedê Begê gulebaran kerdî. Yew merdimî Dr. Faîq Savaşî (Faik Savaş, Dara Hênî ra yo) Abdullatîf Savaş eşnaweno ke hemşerîy ey Seîd Elçî ameyo, wazeno şîyero ey veyno. Abdullatîf Savaşî, Iraq de mederese de feqîyey kerdên, yanî xo rî wendên, eleqey ey bi mesela çin bî. Wexto şino Qumrî, semedo ke xeberê kîştişî Seîd Elçî teber nivecîyo, ey zî nanî gulan vera kişenî.
Mergî Seîd Elçî, no mergo trajedîkî, şarî ma û çar parçeyanî Kurdîstanî de welatperweran ser o zaf tesîr kerd. Cigerxwîn şîîrî xo (Şîna Seîd Elçî) de wina vatên:
“Ey heval Elçî ey heval Seîd
Ji bo azadî tu bûyî şehîd.”
Seîd Elçî egît û cesur yew merdim bi, merg ra nitersên. Ey verbî dişmenî “Sonda Mirinê” wendibi, şîarê ey “Berxê nêr ji bona kêr!..” bî. La çi xeyf û mixabin ke bi destî dişmenî ya nîye, bi destî embazanî xo ya, ame şehîdkerdiş.
Sereko bêtalîh bi, mergî ey zaf trajedîk bi, la Seîd Elçî yew şehîdo nemir bi!..
Merdimo zerrîpak û fedakar, şexsîyeto milî û sîyasî, sekreterî PDKT Seîd Elçî, tarîxê kurd û Kurdîstanî de nika ra cayî xo giroto.
Seîd Elçî wayîrî hîrê qijan (yew keynek û di lajekan) bi.
Mehmet Selîm Uzun
_____________________________________________________________________________________________________________________________________
No nuşte, reya verên Peyama Kurd de bi îmza Mehmet Selîm Muradî neşr bi, cuwapey zî çend sîteyanî internet de vecîya.
Bi munasebetî wefatî Saîme Elçî (xanimê Seîd Elçîyî) mi waşt ez reyna neşr bikerî. Mi nuşte de çend cayande çend çîyê qijkekî bedelnayî yan zî ser o zêde kerdî.
Homa rehmê xo ci rî bikero, cayê Saîme Elçî Cennet bo!
