Siddik BOZARSLAN
”Yek ji babetên ku di rojnama ´Kurdistan´ da cî girtine, mesela Ermenîyan û pevçûna wan û Kurdan e ku di dewra Sultan Evdilhemîdê 2yan da qewimîye. Nivîsarên ku li ser wî babetî hatine nivîsîn, di wan hemîyan da hatîye dîyarkirin ku ew mesele bi dek û dolabên rejima Evdilhemîd hatîye amadekirin. Evdilhemîd xwestîye Kurdan û Ermenîyan ji hev ra bike dijmin. Karbidestên rejima wî rejima wî yên li Kurdistanê jibo pêkanîna wê amancê xebitîne; tilîya dewletên mezin û xasma Rûsyayê jî di wê meselê da hebûye. Di wan nivîsaran da ji Kurdan hatîye xwestin ku Ermenîyan nekujin, li dijê rejima Evdilhemîd digel wan hevalbendî bikin. Rexne li Ermenîyan jî hatîye xistin ku xwestine di Kurdistanê da dewleteka Ermenîyan saz bikin û hatîye dîyarkirin ku ew tevgera wan ji rejima Evdilhemîd ra û ji hesabên Rûsyayê ra xizmet dike. Tebîî ev nivîsar jî hemî ji qelema Evdirehman Bedirxan derketine.
Di jimareya 7an da di binê sernivîsara ´Leyse lîl- Însanî Îlla ma Sea´ (Ji bil xebata mirov, ji mirov ra tiştek tune- ayeteka Qur´anê ye) da nivîsareka Kurdî nivîsîye. Di wê nivîsarê da li Kurdan şîret kirîye ku bixwînin, li ser rewşa xwe bifikirin, bibin xwedîpîşe û xwe ji nezanîyê derxin; bala wan kişandîye ser vê yekê ku eger wisa nezan bimînin, dewletên mezin dê welatê wan ji wan bistînin û bidin Ermenîyan. Paşê li ser pevçûna Kurdan û Ermenîyan weha nivîsîye:
”Ev çend sal e ji ber ku Ermenî gelek zulm ji destê karbidestên dewletê dibînin, dixebitin û hemî tiştan dikin da ku xwe ji zulma karbidestên dewletê derxin. Heqê wan jî heye. Karbidestên dewletê yên ku ji Stanbolê tên wan deran, gelek xirabî bi Ermenîyan dikin. Divê Kurd jî Ermenîyan nekujin. Xwedê ji vî halî ne razî ye. Ermenî mezlûm e. Vêca divê mirov bi şûr neçe ser mezlûman. Hun jî wek wan mezlûm in.” (Kurdistan, j. 7, r. 2- 3)
Di jimareya 9an da jî li ser wê şolê weha gotîye:
”Ermenî ji zulma dewletê bêzar bûn; dengê xwe bilind kirin, destê xwe bilind kirin, heqê xwe dixwazin. Lê ji ber ku Kurd nezan in, dest bi kuştina Ermenîyan kirin. Kuştina wan li ser Kurdan guneh e. Hun ji wan mezlûmtir in; lê ji ber ku hun nezan in û haya we ji we tune, hun dengê xwe dernaxin. Nexu xirabîya ku li we dibe, li Ermenîyan nabe..” (Kurdistan, j. 9, r. 2)
Di jimareya 11an da rexne li Kurdan xistîye ku çima jibo pêşxistina welatê xwe naxebitin, xwe ji nezanîyê û zulmê xilas nakin; paşê li ser pevçûna Kurdan û Ermenîyan weha nivîsîye:
”Binêrin, Ermenî çi qas xwedîhîmmet û xîretkar in! Ew jî wek Kurdan mezlûm in! Lê belê jibo azadîya xwe, xwe fîda dikin! Cahilên Kurdan nezan in, Ermenîyan dikujin! Ev hal ji Kurdan ra gelek xirab e! Divê mela ji Kurdan ra bêjin ku ev hal qatilî ye! Divê Kurd xwe ji wî gunehî biparêzin! Divê Kurd jî bibin hevalbendên Ermenîyan û wan karbidestên zalim ên ku padîşah rêdike serê we, bavêjin! Di şûna ku hun biçin alîkarîya Ermenîyên mezlûm, hun diçin wan dikujin! Ev hal gelek guneh e û gelek fedî ye! Xwedê û pêxember ji vî halî ne razî ne!” (Kurdistan, j. 11, r. 3)
Di jimareya 25an da nivîsareka tirkî bi sernivîsara ´Ji Kurdan ra´ nivîsîye. Di wê nivîsarê da vêca rexne li Ermenîyan xistîye ku çima dixwazin Kurdistanê jidewleta Osmanî biqetînin û têxin binê destê xwe û jibo gîhana wê amancê jî çeteyên keleşan saz kirine. Lê daye zanîn ku digel wê yekê jî heqê Kurdan tune ku teşebbusa lêkdanê bikin, di wî babetî da weha gotîye:
”Ermenî dixwazin ji koma giştî ya Osmanîyan veqetin û bi çi dibe mal bila bibe, welatê paqij Kurdistanê ji xwe ra bikin seyrangeh. Di vê rê da çawa dixebitin, li Ewrupayê çi dikin, li Kurdistanê çawa çeteyên keleşan digerînin, di kîjan rê da fikrên xirabîyê dixin serê gundîyên dilsaf; ez van tiştan yeka- yek dizanim. Lê belê temamê van bûyeran, di heqê teşebbusa lêkdanê da heqekî eşkera nade we. Ne karekî rast e ku mirov bi îcraatên hukumetê ewle bibe. Eger li Tirkîyê her ferdek heqê xwe bi xwe bîne cî, dê tiştek bi destê xwe bixe. Lê belê di vî babetî da divê ku mirov xwe bispêre bingehek; yanî divê mirov qet bawer neke ku dê hukumetek bi navê Ermenîstanê bê sazkirin.”
Paşê daye zanîn ku, ji rûyê çend keleşên ku li Kurdistanê derketine, eger digel tedbîrên hukumetê Kurd jî dest bi tevgereka paqijkirinê bikin, hingê dê Rûsya têkilî bike û di Ewrupayê da jî di heqê Kurdan da dê nefreteka mezin peyda bibe. (Kurdistan, j. 25, r. 2- 3)
Di jimareya 26an da nivîsarek bi sernivîsara ´Kurda re´ derketîye. Di serê nivîsarê da ragîhandîye ku bavê wî bi şûrê xwe jibo bextyarîya Kurdan xîret kirîye, ew jî bi qelema xwe wê xizmetê tîne cî. Daye zanîn ku ji rûyê şola Ermenîyan ew tim bergazin dibe û weha nivîsîye:
”Bi rastî ez dizanim ku hinek Ermenî divên Kurdistanê ji xwe ra bikin wîlayetek û ji milk (axa binê destê dewleta Osmanî) cuda bikin. Ji vî semedî, ez dizanim ku gelek ji wan di van welatên bîyanî da li dijê me dixebitin, gelek jî li Kurdistanê xirabî û cînayet dikin. Lê belê hun qenc bizanin ku ev halên ha çu caran, çu zemanan heqê lêkdaneka giştî nade we.”
Paşê daye zanîn ku ew kesên ku şerê Ermenîyan kirine, ew Kurd bûne ku ketine ber bayê qencî û ciwamêrîya Evdilhemîd, weha deng li Kurdan kirîye:
”Lê belê hun qenc bizanin ku, çend mirovek di nava we da cînayet dikin, hun hemî ji rexne û gazinên neyaran ra dibin hedef. Erê, divê hun çu wextek razî nebin ku ji welatê we Ermenistanek peyda bibe! Lê belê divê hun cîranên xwe yên masûm jî biparêzin.”
Paşê ragîhandîye ku Evdilhemîd e yê ku di navbera Kurdan û Ermenîyan da şer daye derxistin; daxwaza Evdilhemîd ew e ku Kurdan di çavê dewletên bîyanî da hov û yabanî nîşan bide, bi wî awayî jî xişm û nefreta wan dewletan bikişîne ser Kurdan. Nivîsîye ku Ermenî jî wek Kurdan mezlûmên Evdilhemîd in, ji Kurdan xwestîye ku digel Ermenîyan hevalbendî bikin û pêkve bixebitin, xwe ji destê wê hukumeta zalim rizgar bikin. Paşê ji Kurdan ra weha gotîye:
”Belê, di nava Ermenîyan da hinek hene ku neyarên we ne. Lê belê ew gelek hindik in. Ermenî jî ji wan ne razî ne. Lê qenc bizanin ku esil neyarê we Padîşah e, ew Padîşahê ku ev bû 25 sal ku bi diravên xwe û bi ajanên xwe ji xirabîya we ra dixebite.” (Kurdistan, j. 26, r. 2Nivîskar, piştê van pirs û bersîvan daye zanîn ku her du alî jî ji alîyê Evdilhemîd ve hatine xapandin û li pey dek û dolabên wî yên şeytankî çûne, ketine tarîtîyeka gurr, bê ku bifikirin li pêşîya wan nişîvên bitirs û gerînekên mirinê hene, di wê tarîtîyê da bi lez û bez pêş ve diçin. Di jimareya 27an da dîsa li ser wî babetî nivîsîye û weha deng li Kurdan kirîye:
”Evdilhemîd dibêje Ermenî neyarên we ne û bi vê peyvê we dixapîne. Ma hun nizanin ku Ermenî nikarin neyarîya we bikin! Neyarê we Padîşah e ku we hemîyan digel welatê we ji Moskof ra wa´d dike.”
Paşê qal kirîye ku berî çend salan jibo ku Ermenîyan bi Kurdan bidin kuştin, li bajarê Wanê civînek hatîye çêkirin. Şêx Ubeydullah jî di wê civînê da hazir bûye. Şêx Ubeydullah li dijê wî emrê Padîşah derketîye û gotîye; ”eger îro em Ermenîyan bê sebeb bikujin, rojek neteweyekî dî jî dê bê û me bikuje.”
Piştê guhastina vê bûyera tarîxî, nivîskar dîsa deng li kurdan kirîye û daye zanîn ku divê kurd êdî jibo silametîya xwe û zarûkên xwe bixebitin. Ew kurdên ku ew qas bi mêranî ciwamêrîya xwe navdar in, ji wan ra şerm e ku xulamîya hukumeteka zalim bikin; nivîsara xwe weha domandîye:
”Berî çend zemanek em jî xwedîhukumet bûn, xwedîdîtin bûn. Lê belê xebînet e ku me ew bextyarî ji destê xwe berda, nuha em ketine destê sûtaran.” (Kurdistan, j. 27, r. 1)
Dîsa di jimareya 27an da nivîsareka tirkî jî bi sernivîsara ´Ji Kurdan ra´ derketîye. Nivîskar di wê nivîsarê da jî qala wê civîna Wanê kirîye, daye zanîn ku ew civîn bi emrê Evdilhemîd hatîye çêkirin û di wê civînê da ji kurdan hatîye xwestin ku ermenîyan bikujin. Şêx Ubeydullah jî li dijê wê daxwazê derketîye û ragîhandîye ku ew daxwaz ji emrê Xwedê ra çewt e, padîşahekî ku emrekî wisa bide zalim e û gunehkar dibe û daxistina wî ji text pêwist e. Şêx wisa gotîye û ji civînê derketîye çûye.
Di jimareya 29an da nivîsarek bi sernivîsara ”Wezîyeta Hazir û Mustaqbel a Kurdistanê” nivîsîye. Di wê nivîsarê da pevçûna kurdan û ermenîyan sipartîye çar nuqteyan: Nezanîya kurdan, tevgerên ermenîyan ên dijwar, hesabên Evdilhemîd, hesabên Rûsyayê. Rexne li ermenîyan xistîye ku zulma ku li wan hatîye kirin, dînê Îslamê wek semedê wê zulmê nîşan dane û bi wî awayî gelên Musulman ji xwe ra kirine dijmin. Dîsa rexne li ermenîyan xistîye ku li çu derek ji kurdan yan tirkan ne zêdetir in û digel wê yekê jî doza serxwebûnê dikin, ew daxwaza wan wek xîyaleka bêmikûn nîşan daye û gotîye ”li ser desxistina sewdayeka weha îftîrayên wan li ser Musulmanîyê û netewe, tiştekî gelek fedî ye”; eşkera kirîye ku Îngilistanê bi hêvîya ku ermenî jibo heq û edaletê rabûne, berê alîkarîya wan kirîye, lê dema dîtîye ku ermenî li dijê gel in, dev ji wan berdaye.
Nivîskar di wê nivîsara xwe da qala hesabên Rûsyayê jî kirîye û ragîhandîye ku Rûsya ji alîyek ve dest li pişta ermenîyan dixe, ji alîyek ve jî qonsolên wê yên li Kurdistanê kurdan li dijê ermenîyan fît dikin û jibo ku welatê xwe ji wan ra dost nîşan bidin jî gelek qencî li kurdan dikin û dîyarîyan didin wan; bala ermenîyan kişandîye ser sîyaseta Rûsyayê û daye zanîn ku Rûsya tim bi qencî xwe nêzê neteweyan û welatan dide, da ku wan têxe binê destê xwe, dema ku neteweyek ket binê lepê wê jî êdî nejad û netewetîya wî neteweyî tune dike û çu azadî jê ra nahêle, gotîye ”ev rastîyeka eşkera ye ku çu caran Rûsya naxwaze hukumeteka ermenî ya serbixwe di ber milê wê da bê damezrandin. (Kurdistan, j. 29)
Di jimareya 30yî da jî nivîsarek bi sernivîsara ”Kurdistanê de Esasa Nîfaqê” nivîsîye û tê da qala papasên Cîzwîtan kirîye. Daye zanîn ku di pevçûna kurdan û ermenîyan da misyonerên wan papasan ên ku li Kurdistanê jî rol dileyîzin, her weha tilîya hin dewletên Ewrupayê yên ku piştgirîya wan misyoneran dikin, xasma tilîya Fransayê jî di wê pevçûnê da heye. (Kurdistan, j. 30, r. 1- 2, M. Emîn Bozarslan, eynê eser, r. 42- 46)
