Jîyana Bextewar*

Ereb Şemo, di romana xwe ya Jîyana Bextewar de, bahsa bedewî, dewlemendî, xêr û bereketa welatê Kurdistan dike. Bi rêya eşîret, dîn û mezheban, gelê Kurd çawa ji hev hatîye perçekirin û biyanîkirin û li hember hev kirine dijmin dinivîse.

Behsa, eşîrên Kurd yê mîna, Sibka, Rojka, Rêdika, Dilxêra, Cemaldîna, Hesena û hemû Kurmancan dike ku beşekî wan bûne musluman û beşê din jî Êzîdî mane; lê bi sebeba vê cîhêtîyê, mirovên ji yek xwîn û ji yek kokê çawa serdestan ew kirine neyarê hev û heta beşekî mezin silava xwe jî ji hev birîne.

Di bin destê mêtinkarê hov, gelê Kurd bi xwîkîtî, talan û şêlandinê çawa tê eciqandin! Kula di ser kulan re ku hin axa û begên Kurd, li ser gelê kedkar, çawa bi wan re hevkarî û zordarîyê dikin, gel û welat çawa pêşkêşî wan zaliman dikin, bi zimanekî zelal dinivîse.

Ji bo ku bi zimanê serdestan nizanin, gelê Kurd çawa bi çûk tê dîtin û bi çûkxistin, tevlî ku li ser sifra wî nanê wî dixwe, hêjayî silavdanê jî nayê dîtin û bi çavekî mizawir û çavsorî çawa çav bera namûsa wan erz û eyalê wan dide, bi dilekî şewat û bi huner dinivîse.

Di Jîyana Bextewar de, Ereb Şemo, ji ber xwîkîtî, talan û zordarîya dewleta Osmanî û begên hevalbendên wan, hin êlên eşîretan çawa bi dizî mîna xwînîya, bi çi zahmetê terka welatê xwe dike û direve cem birayêd xwe yê di ben destê Rûsya de. Lê li alî Rûsan jî ji bacê, rêncberî û kedxwarin û zordarîya began xelas nabin. Li wir jî dikevin bin destê axa, beg û dewlemendên selefxur, dibin rêncber, hemal û pale.

Di roma xwe de çanda gelê Kurd jî bi berfirehî dide nasîn. Behsa huner û hunermenda, sitran û sitranbêja dike. Dilketin û mara xort û qîza, dawet û dîlan, tevger û têkilîya nav malê û pêwendîyên civata Kurd dide naskirin. Çanda cil û bergên wan; muzîk, awa û sitranên daweta û şêwazên dîlanên Kurmanca dide nasîn.

Kurd çawa debara xwe dikin, çawa kar dikin, şewata xwe çawa pêde dikin; çi dixun, çi vedixun; navê xwarina û pincarê çolê dinivîse.

Di dema şerê dewlet û talanan de, zuhayî û afatan de gel çawa di xelan de jar û birçî û perîşan dibe, ji birçîna dimire, mîna yekî ji gel û hemû derdên gel kişandîye dinivîse.

Behsa Şerê Cîhanê I. dike ku dewleta Rûs bi rêya hevalbendên xwe yên axa, beg û dewleta Osmanî jî bi rêya Alayên Hemîdî, çawa bi zorê mal, milk û perê gelê Kurd jê distîne û zarokê xizana jî dişîne şer, çêkirina rêya û birina xwarinê ji bo leşkerên ku şer dikin. Ku çawa dewleta Osmanî, welatê wan yê berê ku jê revîyabû xera kirine, Kurd û Ermenîyên wê deverê ya kuştine, yan jî ji warê wan qewirandine.

Ne tenê derdê Kurd û Ermenîya dinivîse; ji ber Şerê Cîhanê, birçîbûn û xela ku gelê Rûs jî ketîyê û amadebûna şoreşa Bolşewîk jî dinivîse. Behsa endamên partîya Bolşevîk yên Kurd, Ermenî û Rûs dike ku çawa xebat û rêxistinîya partîya Bolşevîk ya di nava karker, hejar û leşkerên Rûs dike.

Di dema şoreşa Oktoberê ya Rûs, belavbûn û ji nivde rêxistinbûna artêşa Rûs wek Artêşa Sor û ya Sipî, avabûna hukumet û hêza çekdar ya partîya Ermenî Taşnak, kuştin, talan, zordarî û xerabîyên wê, beraberhevdana gelê Ermen û Kurd ji alî sîxurê tirk û Taşnakan, beşdarbûna gel ya Bolşewîkan û Artêşa Sor bi zelalî radixe ber çavan.

Piştî şoreşa Bolşevîk 1918 ku hîna sînorê Turkîye û Sovyetê kifş nebûbû, sîxurên Tirk, ji bo ku gelê Ermenî û Kurd bera hev bide, çawa çalakî û qetlîaman dikin. Piştî Şoreşa Cotmehê ku artêşa Rûs difelişe, artêşa tirk berbe Qersê tê; êrîşî gundên Ermen û Kurda dikin, loma êlên Kurda nikarin xwe li hember leşkerê tirk biparêzin; berê xwe didin herêma Elegezê û li ba Kurdên wê derê bi cîh dibin. Lê leşkerên tirk wê herêmê jî dagîr dikin û dest bi qirkirin û talanê û dîlgirtina Kurdan dikin.

Ereb Şemo, mîna gundîyekî ji rêzê behsa sosyalîzmê dike: serdema hukumetên Osmanî, Şahîtî û Daşnaka û ya Sovyetê beramberî hev dike. Di bin nîrê wan îdaran de, ji gelê xizan çawa bac û xwîkîtî distendin, malê gel talan dikirin û zarokên wan bi darê zorê dibir leşkerîya neçar. Axa, beg û mîrên Kurd, çawa him ji dewletê mûçe didstend û him jî ji wan bêş û xwîkîtî distend. Ji bo ji wan re paletî, xulamî û şivanîyê bikin, ew bê zevî, xizan û birçî dihîştin. Lê helbet behsa axa û begê baş û welatperwer jî dike; lê serdest wan axa, beg û serokeşîrên baş jî bi destê yên xayin qels û tune kirine.

Piştî ku Şoreşa Sosyalîst ya Komarên Sovyetê li Gurcîstan û Ermenîstanê jî serwer bû, Kurdên ku ji ber zordarî û qirkirina dewleta Osmanî û Komara Tirk bazdabûn, koçberî van devera bûbûn û yên wek Kurd ji berê de li herêma Ermenîstan, Nahçiwan û Elegezê dijîyan, li van deveran jî di bin tade û xwîkîtîya axa û began de bûn, yên xizan, xulam û rêncber bûn beşdarî Partîya Bolşewîk, Artêşa Sor dibin, komîteyên xwe yê partîyê, yê yekîtîya gundîyan ava dikin û bi hemû hêza xwe beşdarî şoreşê dibin. Êdî zevî li gundîya tê belav kirin, yê ga, mekîne û tovê wan tune ye, Rêvebirîya Sovyetê, pere, zevî û tov dide wan.

Di destpêka şoreşê li Gurcîstanê dibistana Kurdî vedibe. Wer xwanêye ku wê demê Şêxên Ezîdîya jî hevaltîya axa û dewlemendên ku naxwazin gundîyên xizan zane bibin û pêşkevin, loma ji bo zarokên wan nexwîne, dibên “xwendin gune ye; wê ji dîn derkevin!” Zarokên Kurd jî bi zimanê xwe dest bi dibistana Kurdî dikin.

E. Şemo, piştî salên 1925an, xebata Kurdên Ermenîstanê ya li ser alfabeya latînî ji bo alfaba kurdî û alîkarîya Kurdzan Hovsêp Orbêlî û Mar dinivîse. Bi alîkarîya Mîxaîl Îvanovîç Kalînîn, di 1927an de, ji bo zarokên Kurdan, li bajarê Êrîvanê Akademîya Pedagojîyê û piştre Fakulta Karkerên Kurd vedikin. Li Lenîngradê vekirina Akademîya Kurdî û amadekirina kadirên Kurd ji bo pêşdexistina civata Kurd ya li derdora çîyayê Elegezê, mîna perçakî jîyana xwe dinivîse. Piştre jî bi hev re di 1930 de li gundên Kurda dest bi avakirina Kolhozan dikin û gundî bi hev re kar dikirin û her kes berhema keda xwe disitine.

Di bin îdareya Sovyetê de, ji bo gundîyê Kurd bi avakirina Kolhozan re, êdî gundî dibin xwedîyê zevî, pez û dewarên xwe û ji bo xwe dixebitin. Ji xwîkîtî û zordarîya împaratorîya, hevalbendê wan axa, beg û maldaran, ji bêş, xwîkîtî, talan û deyndarîya xilas bûbûn. Gundî êdî keda xwe ji bo xwe xerc dikin. Ji xwe re xanîyên nuh û xweş ava dikin, zarokên xwe dişînin dibistanê, bi zimanê xwe perwerde dibin û têr parîyek nan dixwin. Ew zaroyên Kurda ku dixwînin, piranî tên nav gelê xwe kar û xebata karmendîyê û partîya Komunîst dikin.

Bi kar û xebata gundîyên Kurd yên dibin endamê Kolhozan, roj bi roj rewşa wan ya aborî pêş dikeve; lê kesên axa û maldar ku bi Împaratorîyê re têkçûbûn û nema karîbûn keda gundîya bixun, heta salên 1935an hîna bela xwe li berpirsên partîyê û yên Kolhoza didin, yên jêhatî dikujin û kargeh û mekînên wan hildiweşînin.

Behsa salên 1940an, dorpêçkirina emperyalîstan ya li hember rejîma Sovyetê û êrîşên dewleta Japon, faşîstên Alman û Îtalî dike. Behsa Şerê Almanê Nazî û yê Artêşa Sor dike. Ku çawa artêşa Nazî gund û bajarên Sovyetê hildiweşîne, gelê wan deran didan ber gullehan dikujin û beşek jî hêsîr digirin, yan bi gazê kîmyayî difetisînin yan jî wek hêsîr bi wan kar dikirin. Li hember dagîrkirina Almanya Nazî, behsa mêrxasî û qahremantîya Kurdan dike.

*Têbinî: ji bo kesê ku vê pirtûkê wergerîne yan bixwîne û baştir tê de bigehîje, min ev ferhengok amade kir. Belkî hin gotin tam ne di wateya xwe de hatibi rêdan, ez doza lêborîn û rexnê we yê serastkirinê dikim.

FERHENGOK

A

Ahil: gehîştî, bi emir

Ananîmk: dek, dolab, hîle(karî)bazî

Alçax: (tr. alçak) namerd, rezîl, bêûjdan

Alif: êm

Altkirin: (tr. altetmek) têkbirin, binxistin

Apiltax: vêkre, bi carekê, tavilê

Apîsêr: ?

Arsawil: Xulam, qasid, peya

Arxalix: qutik

Arxayîn: piştrast, bawer, dilsoz, aram

Aşirme: rext

Awrû: awir, bal

Axil: guher, gova pez, mexel, axur

Ayik: ayin, axîn, guneh, heq, hiqûq

Axpîn: şûv, erd, zevî

B

Başqe: (tr başka) cuda, cîhê, wekî din

Başaxkirin: eşêf kirin

Belapêşk: şer, pevçûn, gengeşe

Beledî: rêberî

Bengz (tr beniz) gwîn, dêm, rengê rû

Berk: zexm, xurt

Bêşîk: dergûş, pêçek

Bethal: bêhal, sêkerat

Bêyol: (tr yolsuz) bê rê, bê ûjdan, bê însaf

Bihên: bihîstin, hisandin

Bikirçî: muşterî, canbaz, bazirgan

Binelî: niştecî, xwecîh

Bing: kok, reh

Bira: tuj

Bîr/bêr: bêrî (kirin)

Bistan: pêsîr, çiçik

Bobelisk: bablîsok, bahoz

Bol: zehf, pir, zêde, têr

Brîgad: pale, emele, karkir

C

Cab: (tr cevap) cewab, bersîv

Cemedan: Tûr, sindoq, qutî, çente

Cew: cihok, kanal

Cêv: (tr cêb) bêrîk

Conî: curn, hawan

Cûlet: culhet, wêrekî, mêrxasî

Ç

Çabêr: kozî

Çarinkal: çarnikal, çarhawîr, çarmedor

Çarşeb: çarşef

Çegîl: berevkirin, hevdan (a keviran)

Çêkirçî: karker, amele

Çel: çahl, kortal

Çerçinîn: awiqandin, weritandin

Çerez: fêkî, mêwe

Çerpdan: çirpandin, basik li hevdan

Çêle: çêre, mêrg

Çilape: çeng bûn

Çomax: (tr çomak) şiv, dar

D

Daraxac: (tr daragaç) sêpî, dardakirin, darvekirin

Debar: êm

Def/daf: mû

Degl: dexle, çavîya dolabê

Delak: berber, porbir

Delege: refik, çavî

Destetek: bi serê xwe

Dew: dawa, dawe, doz

Deya: vala, bedîhewa

Dereve: valakirin, dizîn

Dêre: kiras

Dibîb: sipî

Diha: (tr daha) bêtir, zêdetir

Dijon: gemar, qilêr, qirêj

Dike: dolab

Dilbend: wergêr

Dilûbandin: lorandin, bilbilandin

Dirgan: melhêv, çetele

Dizgîn: (tr dizgin) rişme

Dîlek: daxwaz, miraz

Dolebaş: şef, serek

E

Ebabet: lava, berger

Egle: (tr engel) awiqandin, pêşgirtin, dereng xistin

Ekîn: (tr ekin) çandinî û çinîn, cot

Elemetî: îşaret, agedarî

Emenî: ber

Erhede: ilhez,teqez, misoger

Ersewil: xulaam, peya, qasid

Etek: daw, rex

Eyan: aşkere, vekirî, xwanê

Eylê: Alîyê

 

Ê

Êgîn: xurt, qewin, jêhatî

Êmîş: (tr yemîş) xwarin, fêkî

Êpece (tr epeyce) tibabekî, qederekî , têra xwe

Êtî: nifir

Êtîm: (tr yetim) yetam, sêwî

F

Fesal: şîyar, baldar

Fêz: rex, kêlek, hember, pêşber,

Fêrm: çewlîk, cotkarî

Firxûn: ereba dewara

Fit: firset, destûr

G

Gewrê: qirn, cîl

Gilî: axaftin, peyivîn, xeberdan

Gilavî: karmend, wezîfedar

Galstûk: şal a dora stu

Guhdirêj: ker

H

Hahanga: zû zû

Haros: ?

Havijî: xwezî (pê anîn)

Hejmekar: minêkar

Hena: hema, derhal, vê re

Herge: warê, derbarê, heqê

Hevîjî: xwezî

Hêjka: niha, vêgavê

Hêsabûn: bêhndan, vêsan, tatîl

Hêvşandin: daxistin, şikenandin

Hêwisandin: redkirin

Hila: hîna

Hingor: temar, mirin, giran

Hub: hezkirin, evîn

Hucet: hêrs, qehr

Hukum: ferman

Î

Îdêy: îdeolojî, bawerî

Întam: îmtîhan, ezmûn

Îtîmaz: tika, rîca

J

Jêl: jêr

K

Kamavor: xwebexş

Kamre: çavî, hucre

Kaw(e) bedew, rind, xweşik

Kedxuda: malxwê, xwedî an rêvebirê malekê

Kela: keleh, qereqol, girtîgeh

Kelef: hewş, xewle

Kerm: bişkul

Kese: (tr kisa) qutbir, kin, kurt

Kewşen: zevî, erd

Kêlendî/kêlendîkêş: tirpan/tirpanvan

Kêm: nêm, elem

Kêran: stûn, beşt, kut

Kizîr: muxtar

Kotan: halet ê cot

Komek: alîkarî, fêde

Komekdar: alîkar, cîgir

Kombayn: mekîna çinînê, komîte

Kok: qelew, xurt

Kotel: şîn gerandin

Kevotk: kebok

Konfêt: şekirê zêrika

Koşkinî: (tr koşu) (pêş)bezê, pêşbirk

Kulzikî: poşman, dilxerab

Kurş: qeşa

Kûrsant: qursdar

L

Laçk: (tr leçek) laçik, xavik, kitan

Lap: tev, tûmî, hemû, giş, herî, serapeng

Lev: li hev

Ley: alî, hêl

Lozûng: regez, azîn, rêbaz

M

Menceniq: Sîxur, muxbir

Merg: meydan

Merûm: mahrûm, bêpar

Meşe: rêl, daristan, darberû

Mewicîn: gevizîn

Mexlûqat: mirov, gel, xelk

Midas: sol, bot

Misilet: niqaş, şêwir, gengeşe, nîrxandin

Mor: ode

Mozelan: garan

Muftexur: kedxur

N

Nan: zad, genim

Neçelik: serleşker, serdar,

Nehs: şûm, bêhawe

Nixaftin: nixumandin, nixwamtin

O

Olk: herêm

Olam: sefer, rêkirin, sewk

Oxilme: bela, tengasî

 

P

Pay: pesin(dan)

Pelew: (tr pilav) savar, birinc

Peltik: taq, refik

Pekî ela: (tr pekala) baş e, pir baş, belê, herê

Perçe: qumaş

Perekende: rêncber

Pesarî: serkul, sergîn

Pêşîkar: pîşekar, hunermend

Pêtek: kuçe, zikak

Pilt: perçe

Pilûl: tûm

Pirçû: hêrs, tengijî

Pirtî: pirt(ik)ek, piçek, çenek

Pizinî: peritî

Q

Qaçax: mahkûm, eşqîya

Qalçîçek: nêrgiz

Qanmes: xeşîm

Qayim: qewîn, saxlem

Qelfe: qefle, bir, beş

Qelin: qalûn

Qerawil: notirvan, nobetdar, qerwaş, navmalî, xizmetkar

Qertû: (tr karalti) reşayî, reşî

Qerewilî: natorî, çavdêrî, parêzvanî

Qeslî: qelsî

Qewarcix: (tr kivircik) kurîşk, xelekî, gongilî

Qewî: qewimî, eger

Qewîm: qewîn, xurt

Qeya: lat, taht

Qiç: ling ên paşî

Qijilîn: germ, tin

Qinayt: qenaet, girêdan, sedaqet

Qirçimok: qermîçek

Qirinte: pîr, sîxboz

Qol: (tr kol) mil, pîl, zend

Qoşkirin: (tr koşmak) bazdan, bezdan

Qûjîn: qîrîn, qajîn

Qûl: bende, kole, xizmetkar

Quloz: bilind, holbûn, rabûn

Quluxdar: Memûr, karmend, rêvebirê dewletê

Qulixî: (tr kulluk) xizmet, qûltî, koletî

Qurbetî: bi mane/wate

Qurimîş: (tr kurmuş) girêdan, avakirin, sazkirin

Qurût: qurûs, qulûs, av vexwarina heywên

R

Razîlix/razlixî: destûr, riza, bi dil, ji dil

Recû: alîkarî

Rihal: cil, kinc

Rikêvî: hêrîş, şûşbûn, berbe çûn

Ruşet: (tr ruşvet) bertîl, rişwet

S

Salixî: (tr sağlık) noş, nojdarî, cansaxî

Sapok: potîn

Sebeq: rist, rêz

Sebet: (tr sepet) selik

Sedr: serek, serok, rêvebir

Sel: selik

Selexane: (qesabxane) tiral, kislan

Seqirî: bêdeng, ker bû, aşbûn

Seyranmîş: seyrankirin, temaşe

Seyal: seh, kûçik

Serfinyaz: serbest, bêxem

Silq: sedaqet, dilsoz, rast

Sinet: (tr sanat) huner, senet

Sire: (tr sira) dor

Sîfet: wêne, foto, sûret

Soqaq: (tr sokak) zikak, kuçe

Stansîa: stasyon

Stêr: kulîn

Sûclû: sûçdar, tawanbar

Ş

Şiltaq: ixbar, lêdan, gilî, derew

Şiro: şîrove

Şov: şûv, cot, erd rakirin

Şênlik: (tr şenlik) kêf û şahî/şadî

Şabdar: girîng, mûhîm

T

Tab: tebat

Tamane: temene

Tanga: texma

Terbet: perwerde

Tecbûr: keşifdar

Teklîfî: vexwendî, dawetkirî

Teletel: bi dizî, xafil

Telê: kemîn, daf

Tem: tahm, çêj

Temazlix: (tr damizlik) dermale

Temûl: tahamul, sebir, sebat, hedan

Teselî: serdan, saxtî, kontrol

Telîya: tel bû, tewîya, xwarbû, veket, ramedîya

Tesfûl: liav, temene

Tewqe: hêvî birîn

Teyamîş: (tr dayanma) berxwedan, xwe ragirtin

Têtrak: defter, dosya

Tirê: li gorî, werê dihat

Topayî: vexwendin, dîyarî

Tolme: dolme, pelê pêçanê

Torin: maqûl, esilzade

Tunsiz: (tr tuysuz) rût, tazî, bê mû

Turiş: cesaret, wêrekî

Tut: tû

U

Uzv: (tr uzuv) aza, endam

V

Vakzal: meydan, qad

W

Wekilandin: tesdîq, erê, peyitandin

Werîyabûn: weşandin, ketin

Wetan: (tr vatan) welat, niştîman

Wetanvan: welatî, hemwelatî

Wedelî (tr vadeli): demî

Welgerîn: wergerîn, guhertin, bişaftin

X

Xalifî: şaş bû, dagerîya, wenda bû

Xeyset: kesayet,ehlaq, taybetî

Xêlekê: demekê, wextekê, navbênekê

Ximbapêt: çete

Xolor: hala mirinê

Xudan: Xûdan, xwêdan

Xurom: qevd, kom

Xwezla: xwezî, xwezîka

Y

Yaşa (tr): bijî

Yeqîn: (tr yakin) nêz

Z

Zad: nan

Zavot: kargeh, karxane

Zerdele: zerdalî, mişmiş, çêr

Zêm: avzêm, şil, nedawî

Zêrandin: zêvirandin, zivêr, aciz kirin, îşkence kirin.

Zimêr: qût, xwarin, debar

Zopa: (tr sopa) dar, çoyan

Zox: elem

Zûrbûn: zîfirî, fitilî, sûrîya

Zûrî: zîro, kurmê xwîn dimije

Zurpe: zupe, sîpe

Zût: nav, hundir

 

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *