Şeyh Abdusselam Barzanî
– Reformist Bir Kürt Liderin Siyasal Vizyonu
ve Erken Uluslaşma Girişimi
Kürt Tarihi’nin 20. yüzyıldaki ilk evreleri, yalnızca Osmanlı İmparatorluğu’nun çözülme süreciyle değil, aynı zamanda Kürtlerin içsel dönüşüm arayışlarıyla da karakterize edilmiştir. Bu arayışların öncülerinden biri olan Şeyh Abdusselam Barzanî, hem bir dini lider, hem de adalet, eşitlik ve özyönetim ilkelerine dayalı bir Kürt toplumu inşa etmeyi hedefleyen reformist bir şahsiyettir.
1914 yılında Osmanlı yönetimi tarafından idam edilen Şeyh Abdusselam’ın yaşamı, Kürt Ulusal Bilinci’nin erken dönem temsilcisi olarak okunabilir.
Şeyh Abdusselam’ın liderliği, sadece manevi bir otoriteye değil, aynı zamanda toplumsal yapıyı dönüştürmeye yönelik siyasi bir programa da dayanıyordu. Bu bağlamda önerdiği reformlar, dönemin koşullarında devrimsel nitelikteydi:
Mülkiyetin kaldırılması, toprakların köylülere dağıtılması, başlık parası uygulamasının ve zorla evlendirmelerin kaldırılması, sosyal adaletin tesis edilmesi, her köyde mescid ve konseylerin kurulması, aşiretlerin silahlı birimler oluşturarak özerk güvenlik mekanizmaları geliştirmesi. Bu reformların çoğu, feodal ve patriarkal yapının çözülmesini amaçlıyor; Kürt toplumunu çağdaşlaştırma ve merkezî otoriteye karşı dirençli kılma hedefi taşıyordu.
Şeyh Abdusselam’ın düşüncesi, yalnızca ahlaki bir düzen önerisi değil, aynı zamanda politik bir gelecek tahayyülü’dür.
1907’de Brifkan köyünde yapılan ve birçok aşiret liderinin katıldığı toplantıda, Kürtçe’nin resmî dil olarak tanınması, eğitimin anadil üzerinden gerçekleştirilmesi ve kamu görevlilerinin Kürtçe bilen kişilerden seçilmesi gibi talepler, erken dönem bir ulus-devlet vizyonunun habercisidir.
Bu talepler, Osmanlı merkeziyetçiliğine karşı yerel özyönetimi, kültürel özerkliği ve dilsel çoğulculuğu temel alan bir programın parçasıdır.
Bu yönüyle Şeyh Abdusselam, Benedict Anderson’un tanımladığı hayali cemaatler paradigması çerçevesinde, Kürt Ulusal Tahayyülü’nün kurucu simalarındandır. Anderson’un Imagined Communities (1983) adlı çalışmasında belirttiği gibi, uluslar ortak bir kültürel dil, tarihsel hafıza ve siyasi tasarımla inşa edilir. Abdusselam’ın politik duruşu, bu üç unsurun Kürt halkı özelinde erken 20. yüzyılda nasıl biçimlendiğini gösterir.
W.A. Wigram’ın The Cradle of Mankind (1914) adlı eserinde aktardığına göre, Şeyh Abdusselam, İngiltere’ye giderek doğrudan Kral George ile görüşmek istemiştir. Bu talep, Kürdistan Meselesi’nin yalnızca bölgesel değil, uluslararası bir mesele olduğunu öngördüğünü, bu nedenle Batılı güçlerle diplomatik temas kurmaya çalıştığını gösterir.
Wigram’a göre, Şeyh Abdusselam açıkça Kürdistan’ın bağımsızlığı’nı talep etmiş ve bu uğurda uluslararası meşruiyet aramıştır. Bu bağlamda, Şeyh Abdusselam yalnızca bir reformcu değil, aynı zamanda diplomatik strateji yürüten bir liderdir.
Benzer görüşler, Martin van Bruinessen’in Agha, Shaikh and State (1992) adlı eserinde de ele alınır. Bruinessen, Kürt toplum yapısında şeyhlerin yalnızca dini değil, aynı zamanda siyasi liderlik işlevi gördüğünü belirtir.
Abdusselam bu tanıma birebir uyan bir figürdür. Barzan bölgesinde uygulamaya çalıştığı reformlar, yalnızca dini rehberlik değil, aynı zamanda bölgesel özyönetim biçimlerinin öncüsüdür. Aşiretler arası adalet, silahlı güvenlik düzenlemeleri ve danışma meclisleri gibi uygulamalar, merkezden bağımsız bir yönetişim modelinin unsurlarıdır.
Şeyh Abdusselam, yalnızca kendi bölgesiyle yetinmeyip, Kürdistan’ın diğer parçalarındaki aşiretlerle de ilişkiler geliştirmiştir. Şeyh Mahmud Berzenci, Şeyh Abdülkadir Nehri, İsmail Ağa Şikaki (Simko) gibi dönemin önde gelen Kürt liderleriyle kurduğu bağlar, onun Kürt ulusal birliğini sağlama çabasının bir parçasıdır. Aynı şekilde, Kürt Teali ve Terakki Cemiyeti, Hêvî Cemiyeti gibi örgütlerle de yakın ilişki kurarak, dönemin entelektüel ve siyasal hareketlerine katılmıştır.
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin merkezileşme politikaları, Abdusselam’ın taleplerini imparatorluk açısından bir tehdit olarak algıladı. Kürt bölgelerinde özyönetim talepleri, dil ve eğitim politikaları ile birlikte değerlendirildiğinde, bu isteklerin imparatorluğun dağılmasını hızlandıracak adımlar olarak yorumlandığı açıktır.
Nitekim 1914 yılında Musul Valisi Süleyman Nazif’in emriyle idam edilmesi, bu taleplerden geri adım atmamasının ve Kürt halkını bu talepler çerçevesinde örgütlemeye çalışmasının bir sonucudur. Süleyman Nazif’in bu idamdaki rolü, Şeyh Abdusselam’ın düşünsel etkisinin bir siyasi suç olarak değerlendirildiğini de göstermektedir.
Şeyh Abdusselam’ın idamı, Kürt ulusal hareketi açısından bir son değil, bir dönüm noktası olmuştur. Onun düşüncesi, özellikle Barzan ailesi tarafından sürdürüldü. Dayısı Ahmed Ağa Birsiyavi’nin desteğiyle hayata geçirilen reformlar, daha sonraki dönemde Molla Mustafa Barzanî’nin liderliğinde kurumsallaşmıştır.
Bu liderlik hattı, günümüzde Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nin siyasi temellerini atan bir miras olarak değerlendirilmektedir.
2018 yılında Mesud Barzanî’nin yaptığı bir konuşmada vurguladığı gibi, bu hareket binlerce yıllık bir sürekliliğin parçasıdır ve Şeyh Abdusselam bu sürekliliğin erken bir taşıyıcısıdır.
Tarihsel olarak bakıldığında, Şeyh Abdusselam’ın önerileri yalnızca bir dönemin politik ihtiyaçlarına değil, aynı zamanda Kürt halkının kolektif hafızasında yer eden devletleşme arzusuna da hitap etmektedir.
Kürtlerin kendi topraklarında kendi dilleriyle yönetilme talebi, günümüzde hâlâ geçerliliğini korumakta ve Şeyh Abdusselam’ın mirası bu taleplerin tarihsel meşruiyetini göstermektedir.
Kaynakça
Wigram, W.A. (1914). İnsanlığın Beşiği: Doğu Kürdistan’da Hayat (The Cradle of Mankind). Londra.
Anderson, Benedict. Hayali Cemaatler: Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması, 1983.
Bruinessen, Martin van. Ağa, Şeyh ve Devlet: Kürdistan’ın Toplumsal ve Siyasal Yapıları, İletişim Yayınları, 1992.
McDowall, David. Kürtlerin Modern Tarihi, Avesta Yayınları, 2019.
Beşikçi, İsmail. “Beşikçi Hoca’dan Şeyh Ahmed Barzanî”, http://bashur-bakure.com/besikci-hocadan-sex-ahmed-barzani/
“14 Aralık 1914’te İdam Edilen Şeyh Abdusselam Barzanî’nin Anısına”,
https://cemilhalis.wordpress.com/2022/12/14
