Siddik BOZARSLAN
Roja 3yê çirîya paşîn 1922, li ser mijara Lozanê axiftinên balkêş li TBMM çêbûne. Li ser navê kurdan, xwedêgiravî yên ku ji xwe ra kurd gotine, sê ji wan (Dîyab Aga, Süleyman Necatî Beg û Yusuf Zîya Beg) ez dixwazim li jêr pêşkêşî we hêjayan bikim ku li TBMM axifîne. Lê ez naxwazim axiftinên wan bi tevayî li vir rêz bikim û serê we xwendoxên hêja biêşînim; ji ber ku ew dirêj in. Lê divê ez li vir bêjim ku wek kalekî salmezin Dîyab Aga, di çarçoveya dînî da girêdana xwe bi M. Kemal ra parve dike; bi gotineka dî ew xulamîya xwe jibo Ankarayê radixîne meydanê. S. Necatî Beg jî wek turkperestekî îdîa dike ku kurd, bi eslê xwe ji Turanê hatine, yanî ew bi eslê xwe turk in ku ev tezên nejadperestên turkan in. Wek hûn li xwarê dibînin, Yusuf Zîya Beg jî şola kurdan dibe bi sînorên Mîsak-î Millî ya dewleta turk ra girê dide û xwe dike qurbana turkan. Y. Zîya Beg nabîne ku Sînorên Mîsak-î Millî ya turk di Kongreya Erziromê da hatîye çêkirin ku Musul û Kerkûk û Silêmanîye, ne di nav wan sînoran da ne. (Hasan Yıldız, Fransız Belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul Üçgeninde Kürdistan, Heviya Gel Y. 1990 Swed, S. 115 116) Y. Zîya Beg nabîne ku Eyaleta Musulê di nav sînorê Mîsak-î Millî da be jî, şola kurdan çareser nabe, esas pirsgirêk di wir da ye. Wek xwendoxên xoşevîst jî dibînin; van sê kesayetên xwedêgiravî kurd, bi wan axiftinên xwe, benê xwe û kurdan xistine destê Sistema Kemalizmê ku werin kuştin. Ez dê ji axiftinên wan sê kesan, çend tiştên ku axifîne, raxînim pêşberî we, ku hûn wê resma giştî ku li TBMM hebûye, bibînin.
Dîyab AGA (Dêrsim): ”Efendîno, li qusurên min nenêrin, ez kalekî me. Em hemî dizanin û dibêjin ku dînê me, dîyaneta me, esl û neslê me, timî yek e. Di nav me da cudayetî û ferqîyet tune. Navê me jî, dînê me jî, Xwedayê me jî yek e… Yên ku dı heyetê da ne, ez texmîn dikim ku ji dînê xwe ra, ji dîyaneta xwe ra, nexwazin xîyanetê bikin. (çepik) Em hemî yek in. Ne doza turkîtîyê, ne doza kurdîtîyê heye. Em hemî yek in, bira ne. (çepik, dengên biravo) Dikare pênc deh kurên yekî hebin. Navê yekê dikare Hasan be, Ahmed be, Huseyîn be, Mehmed be. Lê hemî yek in. Em jî weha ne. (Dengên Bravo) Dînên wan, dîyanetên wan, qebîleyên wan yek in. Lê dijminan labik/kemin danîne ku em. êrîşên hev bikin… Em birayek in. Dînê me, dîyaneta me yek e. La Îlahe Îlallah Muhammedîn Resullullah. Vaye ev.” (Çepik, Dengên Bravo) (Türk Parlamento Tarihi, TBMM I. Dönem, II. Cilt, S. 336 (3 Kasım 1922 tarihli TBMM Üçüncü Celse).
Süleyman Necati Beg (Erzirom): ”Efendîyên min, malûmê me hemîyan e ku encamên sîyaseta şerqê di bin navê hindikayîyan (hindikneteweyan) da biliandina (xwarina) Asyayê û parçekirina Turkîyeyê ye. Ev şol (pirsgirêk), jibo hebûna me ya neteweyî giring e û yên min şandine vir, piranîya wan kurd in, loma ez li vir dixwazim ji hestên birayên min ên neteweyî ra bibim tercuman û vê rewşê ji heyeta ku here konferansê ra wek balkişandinek bidim zanîn… Îro turkekî weha tune ku xalê wî, zavayê wî yan xwarzê wî kurd nebe. Û kurdekî weha tune ku zavayî wî, xwarzê wî û xalê wî ne turk be. Her weha, dayîka min kurd e. Hun min çawa dikarin ji dayîka min cîyê bikin… Min bala heyetê kêşand ku li welatê me cudayîya nejadî tune. Yên ku wê îcad kirine, xwedîyê mexsedek in…” (Türk Parlamento Tarihi, 1919 – 1923, TBMM I. Dönem, II. Cilt, S. 338 – 339, (3 Kasım 1922 tarihli TBMM Üçüncü Celse)
Yusuf Zîya Beg (Bedlîs): ”Efendîno, jîyana abûrîya Mêrdînê, Antabê, Surucê, Urfayê, mehkûmê mirinê ye. Ji ber ku bazara wan, îktîsada wan, cîyên wan ên dan û sitandinê bi tevayî, derbasî alîyê dî yê hudûd bûne. Li alîyê dî yê hudûd, bajarên nû çêbûne, bazarên nû, kanîyên îktîsadê yên nû tên afirandin. Ez Cerablusê îşaret dikim ku gelek hevalên me berê ew der dîtine. Heta du sal berê ji bil çend tiştên antik tiştek tunebû, lê îro Cerablus bûye bajareke xweş. Efendîno, ez behsa heqîqetek dikim ku mixabin weha ye. Însên, qefle bi qefle diherin wê derê ku zikê wan li wir têr dibe. Belam kanîyên abûrî û zîreetê li dervayê hudûd in. Êdî nemikun e ku ji arazîyên dervayî sînor fêde were girtin, ew îmkan nemaye.”
”Xelkê Mêrdînê, Nisêbînê, Kilîsê, xeta cîyê dî wek kurdeleyeke reş dibîne. Li kilîsê û Nisêbînê goristan êdî qesebeyan ji hev cîyê dikin. Roj were dê yên surîyeyî; ”mirîyên xwe li vir defin nekin” bêjin. Di encamên vê rewşa xirab da 300 hezar turkên musulman di bin rewşeke dijwar da li Antakyayê dijîn. Dahatuya van 300 hezarî, di bin hukmê Manda Fransayê da ne ku bi ermenan û durzîyan ra hatine girêdan bê ku tu mafên wan ên huquqî hebin… Efendîno, tiştê ku amanca me taîn dike, Mîsak-î Millî ye. Derên ku li Surîyê hatine hiştin, di nav sînorên Mîsak-î Millî da bûn… Ji Xaneqînê heta, Silêmanîye, Musul, Kerkûk, di nav hudûdên Mîsak-i Millî da ne û ew beşek ji Wîlayetên Şerqê bûn. Cudakirina wan, dibe sedemê kanîya acizîya nîfaqek. Veqetandina Wîlayetên Şerqê ji Musulê, Kerkûkê, Silêmanîye, felçbûna wan e…”
”Ewropîyan dibêjin ku ´Hindikneteweyê herî mezin û qelebalix ku li Turkîye dijîn, kurd in. Ezbenî, ez kurd kurê kurd im. Digel wê jî bi sîfeta mebûsekî kurd ez we temîn dikim ku kurd, çu tiştek naxwazin. Tenê selametî û bextewarîya birayên xwe yên mezin turkan dixwazin. (çepik) Em kurd di wextek da huquq û mafên ku bi paçavraya Sewrê, Ewrupayê dabûn me, me wan di bin pîyên xwe da eciqand û me îadeyê wan kir ku wan ew wek maf xwestibûn bidin me. Çawa ku me di Enîya Elcezîrê da şer kir. (Çepik) Çawa ku me digel turkan xwîna xwe rijand, em ji wan neqetîyan û nexwestin veqetin û naxwazin veqetin. (çepik) Ez dema dawî li gotinên xwe tînim, ez ji heyeta konferansê tika (rica) dikim. Dema behsa hindikneteweyan bikin, tu talebeke (daxwazeke) kurdan tune ye û wek tercumanê vê qeneetê, van gotinên min ji wan ra bêjin…” (bravo û çepik) (Türk Parlamento Tarihi, 1919 – 1923, TBMM I. Dönem, II. Cilt, S. 341 343, (3 Kasım 1922 tarihli TBMM Üçüncü Celse)
Li vir wek jêrenotek divê ez bidim xuyakirin ku piştî xilasbûna axiftina gelwekîlê Bedlîsê Yusuf Zîya Beg; hin gelwekîlên qaşo ji xwe ra kurd gotine, kelecanî bûne û pêşnîyazek ji serokatîya meclisê ra nivîsîne. Fêde ye ku em wê pêşnîyazê jî li jêr raxînin pêşîya we hêjayan.
”Jibo Serokatîya Bilind (gewre- mezin), Turk, kurd, kutleyeke yekbûyî ne. Tu demek kurd ji camîeya Turkîyeyê cîyê nabin, jibo wê qeweta tu hêzek têr nake. Selahîyeta hukumetên Awrupayê tune ku kurdan biparêze, bi caran ji alîyê gelê me ve ew hatine protestokirin, dîsa jî behsa hindikneteweyan tê kirin û em ji ber wê xemgîn dibin. Melûmê her kesê ye ku kurdan, di her demî da digel turkan di rîya wetan da amade bûne ku xwe bidin kuştin. Em pêşnîyaz dikin ku nutuqên mebûsê Erziromê Necatî û mebûsê Bedlîsê Yusuf Zîya Begê, di derbarê hindikneteweyan da; bi awayeke lezgîn werin neşirkirin û ji cîhanê ra were îlankirin.” 3 Teşrinisanî 1383 (3 Kasım 1922) Mebûsê Bedlîsê Arif, Mebûsê Mêrdînê Necîp, Mebûsê Gençê Alî Vasif, Mebûsê Kastamonu Abdulkadir Kemalî, Mebûsê Mûşê Abdulganî, Mebûsê Mêrdînê Esad, Mebûsê Bedlîsê Derviş, Mebûsê Sêrtê Necmeddîn, Mebûsê Dîyarbekrê Hamdî, Mebûsê Mûşê Ahmed Hamdî, Mebûsê Urfayê Pozan (Bozan), Mebûsê Wanê Hakkı.”( (Türk Parlamento Tarihi, 1919 – 1923, TBMM I. Dönem, II. Cilt, S.363, (3 Kasım 1922 tarihli TBMM Üçüncü Celse)
03.08.2023/Nivîsar didome
