Siddik BOZARSLAN
Biryar tê dayîn ku di 20ê çirîya paşîn 1922yan da (20.11.1922) li Swisreyê, li bajarê Lozanê (Lausanne) Konferansa Aştîyê ya Lozanê were çêkirin. Heyeta Tirk ku beşdarîya Konferansa Lozanê bibe, di 3yê çirîya paşîn 1922yan da li runiştineka veşartî ya TBMM da tê hilbijartin ku ev heyet ji sê kesan pêkhatîye: Wezîrê Derve, Gelwekîlê Edirneyê Ferik (Tuggeneral) Îsmet Paşa (İnönü), Wezîrê Tendurustîyê, Gelwekîlê Sînopê Dr. Rıza Nur û Wezîrê Aburîyê, Gelwekîlê Trabzonê Hasan Hüsnü tên hilbijartin. Dîsa biryar tê sitandin ku Gelwekîlê Adanayê Zekaî, Gelwekîlê Saruhanê (Manisa) Celal (Celal Bayar), Gelwekîlê Dîyarbekrê Zülfî (Tigrel- nêzîkayîya wî bi Mistefa Kemal ra hebûye), Gelwekîlê Burdurê Velî jî têkevin nav wê heyetê. Yanî sê delege (nûner) û çar gelwekîl û şêwirmendên çapemenîyê bi tevayî 21 kes tên hilbijartin. Balkêş e, lîsteyê wer amade kirine ku eger Îsmetê Kerr (İnönü) yê Bidlîsî wek kurd neyê qebûlkirin, zilamê Kemal Paşa Zulfoyê Dîyarbekirî jî kurdekî bûye.
Hukumeta Ankarayê (TBMM), di 1ê çirîya paşîn 1922an da biryar distîne ku Saltanat û Xîlafet ji hev cîyê ne û Saltanatê fesih dikin (ji navê radikin). Ev biryar ji alîyê hêzên Rojhilatî ve bi kêfxweşî tên nirxandin û piştgirî nîşan didin ku ew hewildaneka pêşverû qebûl dikin. Bi vê biryarê hukumet û meclisa Ankarayê (TBMM) pêşî li daxwaza hukumeta Stanbolê digire ku wan jî xwestibûn beşdarîya Konferansa Lozanê bibin. Hukumeta Stanbolê ku di bin serokatîya Tevfik Paşa da li ser kar bû, di 4ê çirîya paşîn 1922an da îstîfa dike û bi vî awayî hukumeta osmanî ya dawîyê, derbasê nav rûpelên dîrokê dibe. Padîşahê Osmanî yê dawî Vahdettîn jî, roja 17yê çirîya paşîn 1922an bi keştîyeka inglizan direve Maltayê. Bi vî awayî li ser navê TBMM hukumeta Ankarayê wek temsîldar beşdarîya Konferansa Lozanê bi dest dixin. Li TBMMyê roja 3yê çirîya paşîn 1922an di derbarê şola kurdan û Konferansa Lozanê ku dê were çêkirin da ”Gelweîlên Kurd”(!) axiftinên balkêş dikin. Hin ji wan ev in:
Diyab Axa (Gelwekîlê Dêrsimê): ”Efendîno, li qusûrê min nenêrin ez kal im. Em hemî dizanin û dibêjin ku dîn û dîyaneta me, esil û neslê me timî yek bûye. Di nava me da ferqîyet tune ye. Navê me jî, dînê me jî, Xwedayê me jî yek bûye. Tiştê tê devê me jî ev e. Li gora halê me, gotinên ku em bêjin hene. Hema divê van halan bi alîkevin… Xwedê jî, dê alîkarîya halên me bike. Xwedê alîkarê rastîyê ye. Li qusûrê min nenêrin ezbenî kal im. Li gora halê me, gotinên me hene.
Soysallı İsmail Suphi (Burdur)- Fikrê te yê derbarê sulhê da çîye?
Diyab Axa (berdewamî)- Lê îro dînê me jî, dîyaneta me jî, kitêba me jî, hemî yek in.
Necati Efendî (Lazistan)- Tu dê ji Murahhasan (delege-nûner) çi bixwazî?
Sırrı Bey (İzmit)- Got lo (ya)…
Diyab Axa (Dêrsim)- Xwedê bibe alîkarê wan. Ew çi munasib dîtine, bila wê bikin. Bila hemdê Xwedê bin yên diçin, kesên dînê xwe, dîyaneta xwe dizanin. Ez texmîn dikim ku yên di nava heyetê da ne, ji dînê xwe ra, ji dîyaneta xwe ra xîyanetê nekin (Çepik).
Em hemî yek in. Çi doza (dawa) tirkîtîyê, kurdîtîyê heye. Em hemî yek in, bira ne (dengên Bravo, çepik). Dikare pênc deh kurên kesekî hebin. Dikare navên wan yek Hasan be, yek Ahmed, yek Huseyîn, yek jî Mehmed be. Lê hemî yek in. Em jî weha ne (dengên Bravo). Dînên wan, dîyanetên wan, qebîleyên wan yek in. Lê dijminan labikan çêkirine da ku em êrîşên hev bikin. Ew hîle dikin ku tu weha yî, ez weha me û filan û bêvan.. Em yek bira ne. Dînê me, dîyaneta me yek e.. La Îlahe Îllallah Muhammedin Resulullah, eha ev e. (dengên bravo, çepik)” (Türk Parlamento Tarihi, TBMM I. Dönem, II. Cilt, s. 336, (3 Kasım 1922 tarihli TBMM Üçüncü Celse))
Süleyman Necati Bey (Gelwekîlê Erziromê): ”Ezbenî, ji alîyê me hemîyan ve malum e ku ji encamên merhaleyên sîyaseta Şerqê yek jî jê, di bin navê kêmnetewetîyê da perçekirina Tirkîyeyê û biliandina Asyayê ye. Ev şol/mesele- pirs, hem jibo hebûna me ya neteweyî giring e û hem jî yên ku min şandine vê derê, piranîya wan kurd in, loma li vê derê ez dixwazim bibim tercumanê wan biraderên vî wetanî û ji delegasyonên konferansê ra hîssîyatên wan pêşkêş bikim…
Efendîno, wek hûn dizanin, sedemê yekê ku neteweyan ji hev cîyê dike, dîrok e, yeka dî jî wezîyetên îktîsadî (abûrî- ekonomi) ye. Eger em li kûrayîya dîrokê binêrin, hûn dê bibînin ku dîroka kurdan, her dem digel tirkan bûye.” (dengên, nûha jî welê ye)
Gelwekîlê Erziromê Suleyman Necatî Begê ku gotîye, dayîka wî kurd e; di axiftina xwe da behsa dîroka kurdan û tirkan ya berîya Îslamîyetê û piştî wê kirîye û îddîa kirîye ku kurd jî qewmê Turanê ne û bi awayê qetî kurd, tirk in û wd. Ne ercîya ye ku mirov van tiştên tewş û beredayî li vir binivîse û wexta xwe bikuje. Loma min tevayîya axiftina wî nezivirand kurdî û neqlê vê derê nekir û ev pêwist jî nîne. S. Necatî Beg di berdewamîya afiftina xwe da weha gotîye:
”Eger em dîrokê binirxînin, em dibînin ku tirk û kurd her dem digel hev meşîyane û dîroka Îslamîyetê bi hev ra çêkirine. (Dengên, îro jî weha ye) Û îro di dilê civata kurdî da, di dîroka vê neteweyê da û di amancên wê da cîyê tişteke dî tune ye (çepik).. Dema mirov were ser rengê civatê; ew hewqas têkelê tirkan bûne ku bûne wek vucudek. Îro tirkek tune ku xalê wî an xwarzê wî ango zavayê wî nekurd be. Û kurdek tune ku zavayê wî, xwarzê wî ango xalê wî netirk be. Mesela, dayîka min kurd e… Hûn çawa dikarin min ji dayîka min cîyê bikin? Mirov çawa dikare li pey lîstik û efsaneyên ewrupîyan bikeve? Heyeta nûneran divê vê rewşê digel wesîqeyan ji wan (ewrupî) ra pêşkêş bike.
Welhasil, em pêşkêşî cenabê heyetê dikin ku li welatê me hindikgrubên nejadî tune ne. Yên ku wê îcad kirine, bi meqsed in. Tehemula kurdan nîne ku gengeşekirina li ser wan, guhdarîkirina gotinên wan bike, vê rewşê divê bi lîsaneka zelal ji wan ra were gotin…” (Türk Parlamento Tarihi, 1919-1923, TBMM I. Dönem, II. Cilt, s. 338-339, (3 Kasım 1922 tarihli TBMM Üçüncü Celse))
”Yusuf Ziya Bey (Bitlis)- Efendîno, jîyana abûrîya Mêrdînê, Antebê, Surucê, Urfayê, mehkûmê mirinê ne. Ji ber ku bazara wan, abûrîya wan, cîyên wn ên firotin û sitandinê bi tevayî derbasî rexê dî yê sînor bûne. Li rexê dî yê sînorî bajarên nû, bazarên nû, çavkanîyên abûrîyên nû çêdibin. Ez bi îşaretkirina Cerablusê dibêjim, ku piranîya hevalên me di wextên berê da wê dîtine, heta du sal berê ji bil antîkayê çu tişteke Cerablusê tunebû, lê îro bûye bajareke xweşik…
Efendîno, mixabin ev heqîqetek e. Mirov qefle bi qefle diherin wê derê ku lê têrdibin. (dengê qelebalixê) (dengên bidomîne) Ez behsa heqîqetê dikim, çavdêrîyên xwe dibêjim. Ji ber ku çavkanîyên zîraîyê (çinandinê) û abûrîyê li wî rexê sînorîyê da ye…
Necip Bey (Mêrdîn)- Heta erdên wan.
Yusuf Ziya (Berdewamî)- Îmkan nemaye ku mirov here rexê wî alîyî û ji erdên wê derê mefadar (fêde) bibe. Hevwelatîyên (ahalî) Kilîsê, Nusaybînê, Mêrdînê, li hemberî rexê dî (yanî xeta sînor) wek kurdeleyeke matemî dibîne. Ev xet (sînor) hew qas nenormal e ku goristanên li Kilîsê, li Nusaybînê qesebeyan ji hev cîyê dikin. Dê rojek were suryanî bêjin ku ´hûn nikarin mirîyên xwe li vir definbikin (yanî binax bikin). Di encama vê rewşa elem da li Antakyayê sêsed hezar (300.000) tirkên musulman, di bin destê bîyanîyan (ecnebî) da dinalin.
Necip Bey (Mêrdîn)- Pêncsed hezar (500.000)…
Dr. Mustafa Bey (Kozan)- Tika ye (ez rica dikim), Halebê jî ji bîr nekin; li Halebê 150 hezar nufûsa tirk heye.
Yusuf Ziya Bey (Berdewamî)- Ez rica dikim, cenabê we jî divê wê bibêje. Ev 300 hezar tirkên musulman, xwedanê çu mafek, çu huquqek nînin, di bin mandaya fransizan da, qedera (dahatuya) wan bi ermenî û durzîyan ve hatîye girêdan. Efendîno, li ser me ferz e û deyn e ku em wan bifikirin.
Refik Bey (Konya)- Jibo me hemîyan.
Yusuf Ziya Bey (Bitlîs)- Her weha (binaenaleyh) min giringîya vê nuqtayê ji cenabê heyeta me ra arz kir ku divê bi diqet li ser were rawestandin. Efendîno, tiştê ku amanca me taîn dike, Mîsak-î Millî ye. Derên ku ketîye nava Surîyê, di nava sînorê Mîsak-î Millî da ye.
Necip Bey (Mardin)- Me neterikandîye.
Yusuf Ziya Bey (Berdewamî)- Her weha eger Mîsak-i Millî qeneeteka ku li ser hatîye fikirandin be, ez rica dikim ku hûn wê îhmal (piştguh) nekin. Dîsa di nava sînorên Mîsak-i Millî da Kerkûk, Musul, Suleymanîye û heta Xaneqîn (Hanekin), van herêman beşeka Wîlayetên Şerqê ne. Veqetandina (an cîyêkirina) wan, di wîlayetên Şerqê da dê bibe sedemê şîyarkirina nîfaqê. Veqetandina wîlayetên me yên Şerqê ji Musulê, ji Kerkûkê û ji Suleymanîye, felçkirina (pelişandina) wan e. Hem felçkirine û hem jî belavkirina huzur (aram) û sukûneta wîlayetên me yên Şerqê ye…
Ewrupî dibêjin ku: ”Hindikneteweyê herî mezin ku li Tirkiyê dijîn û dixisirin, kurd in. Ezbenî, ez kurd kurê (an ewladê) kurd im. Her weha ez bi sîfeta gelwekîlê (mebûsê) kurd we temîn dikim ku kurd çu tiştek naxwazin. Tenê selametî û bextîyarîya birayên xwe yên mezin tirkan dixwazin. (Çepik)
Em kurd di dema çûyî da (yanî sê sal berê), hemî mafên heq û huquqên ku Ewrupîyan bi rîya Paçikê Sevrê dabûn kurdan, me wan di bin pîyên xwe da eciland û me wan, îadeyê wan kir ku xwestibûn bidin me. Me çawa ku li Enîya Elcezîreyê şer kir. (Çepik) Çawa ku me digel tirkan xwîna xwe rijand, em ji wan neqetîyan û nexwest ku biqetin û naxwazin. (Çepik)…
Dema ez dawî li axiftina xwe bînim, ez ji heyeta me tika (rica) dikim ku, dema behsa hindikneteweyan were kirin, bila were gotin ku çu talebeka (daxwaz) kurdan nîne û wek tercumanê (wergêrê) qeneeta kurdan, tiştên min li vir gotî, ji wan ra bêjin û îddîa bikin. Her weha dîsa tika dikim ku li Suriyê, sînorên ku me wenda kirîye, rizgar bikin. Her weha Kerkûk û Suleymanîye û Musulê ji bîr nekin ku ew perçeyeka herî giring a vî wetanî ye, vî welatî ye. (Dengên, ji xwe ew der yê me ye) Her weha bi rêzdarî (hurmet-istirham) dawî li gotinên xwe tînim. (Dengên Bravo, çepik)” (Türk Parlamento Tarihi, 1919-1923, TBMM I. Dönem, II. Cilt, s. 341-343, (3 Kasım 1922 tarihli TBMM Üçüncü Celse))
Hin gelwekîlên kurd, piştî van axiftinên jorîn kelecanî dibin û pêşnîyaran didin Serokatîya Meclisê. Pêşnîyarek ku pêşkêşî TBMM bûye, li jêr, weha ye:
”Rîyasetî Celîleye (Jibo Serokatîya Gewre/mezin/bilind)
Tirk, kurd tevayîyeka (kutle) yekbûyî ye. Kurd, çu wextek ji civata tirk venaqete, hêza tu qewetek têr nake jibo veqetandinê. Selahîyeta hukumetên Ewrupayê tune ku kurdan biparêzin, welew ku ji alîyê gelê me ve bi caran protesto çêbûne, dîsa dema babetê hindikneteweyî tê behskirin, em xemgîn dibin. Malûmê herkesî ye ku her tim di rîya weten da kurdan digel tirkan amadeyê mirinê bûne. Em pêşnîyar dikin ku nutqên Gelwekîlê Erziromê Necatî Beg û Gelwekîlê Bidlîsê Yusuf Zîya Beg, di derbarê babetê hindikneteweyî da bi lezgînî (acîlen) werin neşirkirin û ji cîhanê ra werin îlankirin.
3 Teşrinisanî 1338 (3 çirîya paşîn 1922)
Gelwekîlê Bidlîsê Arif, Gelwekîlê Mêrdînê Necîp, Gelwekîlê Gençê Alî Vasif, Gelwekîlê Kastamonuyê Abdulkadir Kemalî, Gelwekîlê Muşê Abdulganî, Gelwekîlê Mêrdînê Esad, Gelwekîlê Bidlîsê Derviş, Gelwekîlê Sêrtê Necmeddîn, Gelwekîlê Dîyarbekrê Hamdî, Gelwekîlê Muşê Ahmed Hamdî, Gelwekîlê Urfayê Pozan, Gelwekîlê Wanê Hakkı” (Türk Parlamento Tarihi, 1919-1923, TBMM I. Dönem, II. Cilt, s. 363. (3 Kasım 1922 tarihli TBMM Üçüncü Celse))
Gelwekîlê Mêrdînê Necib Bey (Beg) ku di pêşnîyara jorîn da navê wî hebû, li ser navê gelwekîlên Mêrdînê vê pêşnîyara jêrîn daye meclisê. Pêşnîyar weha ye:
” Jibo Serokatîya Bilind
Di dawetnameya Konferansa Sulhê da gotina ´gayritirk´ heye ku ez wê bi nefret bi bîr tînim. Ez kurd im û bi vê munasebetê careka dî ji cîhanê ra îlan dikim ku di nava Mîsak-i Millî da çu ferdek tune ku wê tabîrê bixebitîne. Ji ber ku di vê civatê da tirk û kurd vucudek in. Ez ji heyeta we rica dikim ku dema we wê gotinê bihîst, divê bi nefret hûn wê red bikin. 3 Teşrinisani 1338 (3 Kasim 1922)
Li ser navê Gelwekîlên Mêrdînê (Mardin) Necib” (Türk Parlamento Tarihi, 1919-1923, TBMM I. Dönem, II. Cilt, s. 364. (3 Kasım 1922 tarihli TBMM Üçüncü Celse))
Gelwekîlê Wanê Hakkı Bey jî ku navê wî li jor hebû, wî jî wek şexsekî vê pêşnîyarê daye meclisê:
” Jibo Serokatîya Bilind
Ez ji Heyeta Konferansê rica dikim ku jibo balkişandinê van maddeyên jêrîn bigirin dest:
1.Kurdan bi tu awayî xwe ji tirkan cuda nedîtine û digel tirkan xwe heta hetayê jibo parastina wetenê mubarek xwîna xwe rijandine û dirjînin û jibo wan şola hindikneteweyî tune ye. Eger Ewrupî dixwazin di nava me da ji bil tirk û kurdan nejadeka dî biafirînin, ev tişteke vala ye.
- Ewrupî dixwazin ji ermenan ra welatek biafirînin. Li welatê me cîyê kulubeyek jî tune ku jibo kesekî dî bibe welat. JI ber ku li herêmên cîranê Êrîvanê tu ermenîyek tune ye û jibo ermenîyeke bîyanî ku ji derve were jî nayê fikirîn ku tirkkek û kurdek cî bidin ermenîyek. Eger ew dixwazin li Wanê, li Bazîdê (Bayezid) jibo ermenîyan hîsse veqetînin, divê ew bizanibin ku tirkên wê derê, kurdên wê derê, ne li welatê xwe, li Erîvanê jî dê hew qas xwîn birijînin ku cî nedin ermenan û razî nebin ku bihustek erd bidin ermenan. Jixwe Meclisa Neteweyî ya Mezin û hukumeta wê tişteke weha naynin bîra xwe û di wê çarçoveyê da Mîsak-i Millîyê tespît kirine. 3 Teşrinisani 1338
Gelwekîlê Wanê Hakkı” (Türk Parlamento Tarihi, 1919-1923, TBMM I. Dönem, II. Cilt, s. 366. (3 Kasım 1922 tarihli TBMM Üçüncü Celse)), Celal Temel, age, s. 244-250, İstanbul 2017
