Osman AYDINAğrı Kürt Ayaklanması’nın önder kadroları ve savaşçılarının önemli bir bölümü 1930 yılındaİran’a sığınmış olmalarına rağmen ayaklanmayı ilk başlatan Broyê Hesikê Telî, 1931 yılı Temmuz sonuna kadar hareketi devam ettirmiştir. O sıra Türk Ordusu ve İran ordusu birlikte ona karşı savaşırlar. Albay Muhammed Ali Han’ın komutasındaki 2. Azerbaycan Tugayı Albay Kalb Ali Han’ın komutasındaki birlikleri onun üzerine sürdü. Çıkan çatışma sırasında Broyê Hesikê Telî ve kardeşi 25 Temmuz 1931 günü şehit olurlar. O tarih Ağrı Ayaklanması’nın son bulduğu gündür.
Bu ayaklanmanın trajik ikinci evresi yapılan yargılamalardır.
Adalet Bakanlığı tutuklu bulunan Ağrı Ayaklanması katılımcılarının yargılanmasının Adana Ağır Ceza Mahkemesi’nde görülmesinde karar verir.
Önce 192 kişilik ilk tutuklu grusu 23 Kasım 1930 tarihinde Adana’ya getirilir. Gruplar halinde gelecek tutuklu sayısı sayısı 800’ü bulur. Ancak şehirdeki cezaevinin kapasitesi bu kadar tutukluyu barındıırmaya yetmemektedir.
Bunun üzerine tutukluların bir kısmı Karasoku’daki Hürriyet Oteli’ne, 80 kişi cezaevi revirine yerleştirilir ve 20 kişi de Kozan Cezaevi’ne gönderilir.
Yargılamanın yapılacağı uygun binan yokluğu ve bazı tutuklular ile ilgili evrakın henüz gelmemiş olması yargılamayı geciktirir.
Önce duruşma yeri olarak Asri Sineması düşünülür. Duruşmaların ne zaman başlayacağı bilinmemektedir.
Nihayet 7 Ocak 1932 tarihli gazetelerde “Mazmunların ilk isticvabı yarın yapılacaktır…” haberi çıkar.
Adliyenin binasının üçüncü katı tamamen boşaltılır ve sanıkların 3 Şubat 1932 günü ilk sorguları yapılır. Ancak yer darlığı büyük sorundur. Bunun üzerine 12 Mart 1932 tarihinden itibaren duruşmaların Memişpaşa Cami’inde yapılmasına karar verilir ve camide ilk duruşma 13 Nisan 1932 tarihinde yapılır.
22 Mayıs 1932 günü karar duruşması yapılır. Mahkûmlar, aldıkları cezalara göre gruplar halinde Adliye Binasına getirilirler.
Önce 44 kişiden oluşan ilk grup ile 47 kişiden oluşan ikinci grup getirilir. Bu ikgruptaki sanıkların hepsine beraat kararı verilir ve serbest bırakılırlar. 48 kişiden oluşan üçüncü grup ise 3 seneden 10 seneye kadar hapis cezası ile cezalandırılır. 34 kişiden oluşan dördüncü gruptaki sanıklara ise idama cezası verilir.
250 kişi hakkında da daha sonra karar verileceği bildirilir.
İdam kararı verilen 34 kişiden üçünün cezası yaş küçüklüğü nedeniyle cezaları ağır hapse çevrilir. İdam kararı kesinleşenler şunlardır:
• Reşit oğlu Temir (Erciş’in Macaris köyünden)
• Tosun oğlu Mustafa . (Akarak k.)
• Mustafa oğlu Abdulkadir (Siirt Tıllo k.)
• Mustafa oğlu Mirza (Erciş Sülemanağa k.)
• Baso oğlu Reşit, Ziyaret k.)
• Baso oğlu Mirza, (Ziyaret k.)
• Silo oğlu Ahmet ,(Kurdenkanz k.)
• Şemdin oğlu Kenan, (Kurdenkanz k.)
• Heso oğlu Memo, (Espisinek k.)
• Hüseyin oğlu Ali. (Akız k.)
• Osman oğlu Bişar, (Siskun k.)
• Ehmo oğlu Ömer (Aşağı Ezik k.)
• Hacı oğlu Cemşit, (Aşağı Ezik)
• Süleyman oğlu İbrahim, (Hacıkaş k,)
• Mahmut oğlu Halit, (Kelleküp k.)
• Süleyman oğlu Ali, (Yekmal k.)
• Hasan oğlu Reşit, (Ahız k.)
• Süleyman oğlu Yusuf, (Güzel k.)
• Ömer oğlu Hamo (Ahız k.)
• Ali oğlu Hamit, (Kurdenkanz)
• Mustafa oğlu Hüseyin. (Ahız k.)
• Kuli oğlu Cabir, (Hak k.)
• Kolos oğlu Esmi, (Ziyaret k.)
• Beşir oğlu Ömer, (Kadirasker k.)
• Hacı oğlu Sabit, (Ezik.k)
• Mustafa oğlu Süslü Abdullah, (Van Bayrık k.)
• Mustafa oğlu Şakir, (Erciş Cancakpur k.)
• Ali oğlu Hoca Yusuf, (Yekmal k.)
• Sılo oğlu Heso, (Yekmal k.)
• Muhyi oğlu Osman, (Ahız k.)
Bu yargılamanın dava dosyası 1980 darbesinden sonra Genel Kurmay Başkanlığı arşivine gönderilmiştir.
Ağrı Ayaklanması’nın sanıklarından bir grup.
