Weke ku ji aliyê raya giştî ve jî tê zanîn, di van çend salên dawî de gelek daxwiyanî û agehdariyên balkêş û giring di derheqê bajar, bajarvanî û hukumdariya li Hesenkêfê û avakirina projeya bendava Ilisuyê, ya ku li dewsa bajarê me yî antîk û pir qedîm de bêye lêkirin, hatine weşandin.
Ez jî dengê xwe tevî wan nerazîbûn, nêrîn, bang û çalakiyên li ser vî babetî dikim û dibêjim, jixwe ji ber ku dagirker û nijadperestên serdest timî dîrok li goriya berjivendiyên xwe dane nivîsandin, gelek „pirtûkên dîrokê“ jî ne rast hatine û têne nivîsandin. Gelek xeleqên şopa dîroka jiyan û baweriya bav-kalên me Kurd(Êzdî)an ya demên berê jî ji aliyê biyaniyên ku hatine cîh-warên me bi darê zorê dagirkirine, nijadperest û serdestan ve hatine tûnekirin.
Lewma niha fersenda min jî zahf(pir) tûne ku ez bikarîbim gelekî ji dîroka me ya berê-kevn bînime ber çavan. Lê, ez dixwazim niha bi alîkariya zargotina me(elbet evjî ne bê kêmasî ne)ya ku vêga hêjî di singên gelek bav-kalên me ye zîndî dijîn de, li goriya çend dokument(bi dîtina min ev jî ne pir kevnin) li ber çavan hene û zanîna xwe hinekî bahsa nav û dîroka Hesenkêfê ya ku gelek şûnwarên me Êzdiyan jî li derdora herêma wê hebûn û hêjî hene rawestim.
Pêşîn em birênen yek ji dîroknivîsê me Kurdayî navdar, mîr Şerefxanê hukumdarê Bedlîsê (yê sala 1597 an), di pirtûka xwe ye „Şerefname“ yê de bahsa hinek eşîrên li derdora Heskîfê-Hesenkêfê dike û dibêje: “Sêzde eşiret û qebîleyên giring li navçeya Hesenkêfê hene: Aştî, Mihalbî, Mihranî, Becnewî, Şeqaqî, Îsturkî, Kurdlî Mezin, Kurdlî Piçuk, Reşan, Kişkî, Çilkî, Xendeqî, Suhanî û Bidyan (1:191).
Bi dîtina min, ji xwe baş xwanê ye ku, hingê di wî wextî de jî gelek ji wan sêzde eşîrên hatine binavkirin(Îsturkî, Reşan, Cilkî, Xendeqî û Suhanî) yên Êzdiyan bûn e û hinek ji wan vêga hêjî hene.
Nimûne:
1 – EM BIRÊNIN LI REWŞA ÊŞÎRA ÎSTÛRKÎ YAN .
Vêga jibergirtin(kopi)eke Mişêwra(ev di wextê xwe de weke kitêbeke Êzdiya ye dînî û pîroz dihat dîtin) me Êzdiyan, ya ku di sala 1278 de bi destnîşana gelek Xasên Êzdiyan hatiye tomarkirin li cem min heye.
Xudanê vê Mişêwrê hêja Pîr Xetîp dibêje; “eşîra Stûrkiya jî mirîdê me ne….“ (2)
Wekî dinê jî li goriya agehdariyên min, gelek merivên ji vê êşîrê niha hêjî li li Ermenîstan û Gurcîsatanê dijîn hene. Xemgînim, di derheqê cîh û warên wan yên ku vêga lê dimînin de tu malumatên min tûnene. Her weha li virê bang û pir lave ji nivîskarên me yên li herêma wan dijîn dikim, ku ew van agehdariyên pêwîst ji me re tomarbikin û bi weşînin.
Bêguman, ew li deverne dinê de jî hene…..
2 – EM BIRÊNIN LI REWŞA ÊŞÎRA XENDEQÎ YAN:
Di nav zargotina me Êzdiyan de ciyê nav û warên Êzdiyên ji federasiyona êşîrên Xendeqiyan hêjî gelekî xwanê ye
Navê Xendeqî
Di bin vî navê Xendeqî de gelek êl û êşîrên Êzdiyan hebûne û hene(3). Ev federasiyona êşîrên Xendeqiyan îro hêjî di nav herêma „Êzdiyên Xaltiyan(4)“ de pir bi nav û denge.
Cîh û warên vê federasiyona êşîra Xendeqiyan jî, ji ber çiyayê Bûzêrî yên ku li kêleka ava Heskîfê (Hesenkêfê) dest pêdikin, têne heta ber pira Batmanê û ji vir jî diçine ber ava çemê Delan(li milê rastê), gundê Ridwanê, Kêl û Midêwr ê ye.
Di zargotina me Êzdiyan de hêjî tê gotin, heta dema petrol di sala 1934’a de li çiyayê Remanê derneketibû, tevaya Kurd û Êzîdiyan ji van war û çiyayên di nav herêma Heskîf û Batmanê re digotine “Çiyayê Xendeqiyan.”
Belê, dema meriv bala xwe bide ser vî wênê Hesenkêfê, meriv dibîne ku çiyayê Xendeqiyan li hemberî bajêrê Heskîfê dest pêdiken.
Ji xwe di vî çiyayî de vêga hêjî Kela Virreyten(birênen li ser wêne jî xwanê dibe ku ev ne gelekî ji bajarê Hesenkêfê dûre)heye.
Li goriya ku zargotina me Xendeqiyan didinê xwanê û dibêjin, raste ku di wextekî de gelek şunwarên me Êzdiyan li derdora vê Kela Virreyten de jî hebûne.
Vêca, Xwedê bi tenê dizane ka ev kesê bi navê Virreyten(yê ku pêşiyê me çiqas eşîrên Xendeqiyan e), kengî di vê newal û geliyê çiyayê Xendeqiyan de hukumdarî kiriye ?
Tê bîramin, me Xendeqiyên li gundê Şimzê diman heta wan salên ku hêja pirra nû(ya vêga) temam nekiribun, timî di dawiya demsala havînê de zad-dexilê( ceh, nok, genim, nîsk û hwd.) li ser pişta ker û hespan dikir û dibir li Heskîfê difirot. Ji xwe tenê di vê demsalê de carnan hiza ava çemê Hesenkêfê kêm dibû û meriv karîbû hingê peya ajnî li ser pişta hesp-keran derbasî nava bajarê Heskîfê bive. Hinga hêza avê gelek buna, kelekvanan bi kelekan meriv derbasî wiyalî avê dikirin……..
Navên hinek gundên ku di wextekî de Êzdiyên Xendeqî lê diman ev in:
Baherziq ,,, Dêrikê,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,, Memika Pêşîm.,,,, Sîxura
Barisil,,,,,,, Feqîran (Pîrê Zeynîka),,, Mezirka ,,,,,,,,,,,,,,,, Şahsim
Basorkê ,,,, Gêdûk (Kaşaxî) ,,,,,,,,,,,,,,, Mirdêsî ,,,,,,,,,,,,,,,, Şihhê
Bazbût ,,,,,, Girê Reş ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,Mizareşê ,,,,,,,,,,,,,, Şêkestekê
Bazîwan ,,,, Keverzo (Êz. Fil.) ,,,,,,,,,,,, Qulibdor,,,,,,,,,,,,,,,, Şimzê
Bêdalê ,,,,,, Korik (Êz. Fil.) ,,,,,,,,,,,,,,,,, Sîlexer,,,,,,,,,,,,,,,,,,,Zercil (Êz. Fil.)
Çinêriyan ,, Malê Biniyê ,,,,,,,,,,,,,,,,,,, Sinê(Bakuftê),,,,,,,,, Zêwa Mîran (Ziyaretbû û Feqîr tê de bûn)
Ji bo ev navên gundên Êzîdiyan yên bi Kurdî, ji vir û weha de jî bêne kufşkirin û wenda nebin, min lewma navên gundan yên bi Tirkî ne nivîsandiye.(3)
Em dizanin, niha jî di destên Ezîdiyan de Tapo (qoçan) yên gelek gundan hene û herkes jî dizane ev êrdan erdên kê bûne. Lê ji ber ku hemû navên wan di kûtukan de hatine guhastin, êdî Êzîdi hew karin di rêya qanunan de dawa milk û talanên xwe bikin.
Evê berdewam bike
Kemal Tolan
04.09.2006
Çavkanî:
- Şerefxanê Bedlîsî , ŞEREFNAME (berî çarsed salan di 14.8.1597 de temam kiriye k.t.)-Tarixa Kurdistanê ya kevn- Zîya Avci, Apec çapa yekema kormancî 1998 Swêd
- Xudanê vê Mişêwrê hêja Pîr Xetib e û ev di sala 1270 de bi destnîşana gelek Xasên Êzdiyan hatiye tomarkirin. Orginalê vê niha li cem mamostê thologiya Êzdiyatiyê, hêja Pîr Xidir Sileyman serokê Centerê Bingehê LALIŞ Dihokê heye.
- Kemal Tolan, Kitêba “Hebûn û Tûnebûna Êzdiyan Tev Romanên Zindî ne”- Sala 2000, ji Weşanên DENGÊ Êzdiyan.Rûpel:36-68
- http://www.rizgari.org/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=656
