Budizm ve Tasavuf
MÖ 500 yıllarında yaÅŸamış olan Mahavira tarafından; Upanishadların soyut görüşleri basitleÅŸtirilerek, Jainizm; Prens Gautama tarafından ise Budizm’in temelleri atılır. Her iki dinde yeniden doÄŸuÅŸlar çemberinden kurtulma, nefsi kontrol etmeyi dinsel çabanın merkezine koyarlar. Jainizm çok sıkı bir çilecilik öğütler iken, Budizm daha ılımlı bir ‘perhiz’i önerir. Budha Ben’i yok ederek acıları ortadan kaldırmak üzerinde yoÄŸunlaşır.[1]
Reinkarnasyon (tenasuh) Hint dini Hinduzm’in en önemli temel taÅŸlarındandır.Yaratıcı tanrı düşüncesini red eden Budizm tanrısal ruh göçünü de red eder. Buna raÄŸmen yeniden doÄŸum fikrini kabul eden Budizm; sebep ve sonuçları (etkileri) kanunu olarak özetlenecek olan Karma sayesinde, tam özgürleÅŸme demek olan Nirvana’ya ulaşıncaya dek, sürekli ölümleri izleyen reinkarnasyonların yaÅŸanacağına inanır. Nirvana çoÄŸu insanın ulaÅŸamıyacağı kadar uzaklıkta olduÄŸundan Budha takipçilerinden iç kutsallıklarını geliÅŸtirmek için, “Sekiz Soylu Yol” önerir: DoÄŸru Fikirler, DoÄŸru Ä°stekler, DoÄŸru Sözler, DoÄŸru Davranışlar, DoÄŸru Geçim Yolları, DoÄŸru Çaba, DoÄŸru Düşünce ve DoÄŸru Vecd. Budizm Hint uygarlığında gizemci ve çileci bir yer edinir.
Ahmed YaÅŸar Ocak tasavufu ÅŸu ÅŸekilde tarif eder:
Ama hepsinin ortak noktası, tasavuffun, hayatta insana Tanrı’yı unutturmaktan baÅŸka bir ÅŸeye yaramayan dünyevi zevklerden, gailerden, arzu ve hırslardan, tutkulardan, ahlaki zaaflardan, beÅŸeri ihtiyaçlardan uzaklaşıp (terk-i mâsivâ) O’na daha yaklaÅŸtıracak, O’nu hayatının merkezine alacak bir düşünce, bir ruh hali ve yaÅŸama tarzından ibaret oluÅŸudur. Mutasavıflar bu amaca ulaÅŸmak için deÄŸiÅŸik nazariyeler ve usuller geliÅŸtirmiÅŸ olup her birinin ayrı bir yolu vardır. Sufiler bu yollardan birini tercih ederler ve o yolda hayatlarını nizama sokarlar.[2]
Karma sayesinde ulaşılacak Nirvana’nın, bazı farklılıklar ile, Sufizm’deki yumuÅŸatılmış karşılığı Ä°nsan-ı Kamil’dir. Bu seviyeye; bilgi, erdem ve yüksek ahlak sahibi olmak ile ulaşılır.
İnsan-Kamil (eksiksiz, olgun insan) konumuna ulaştığında geldiği kaynağa geri döner. Yaradan ile bütünleşir. Onun içinde erir.[3]
GörülebileceÄŸi gibi tam özgürleÅŸme demek olan Nirvana’ya ulaÅŸmada olduÄŸu gibi, maddi alemden kurtularak, ruhsal alemin temiz ve lekesiz dünyası yaradan ile birleÅŸmek için ‘Kamil Ä°nsan’ olmak gerekmektedir. Burada da bir neden ve sonuç iliÅŸkisi açıktır. Bu durum, hem Sunni ve hem de Åžii Sufizm’in paylaÅŸtığı ortak görüştür. Sufi, Tanrıya ulaÅŸmayı kendisine hedef olarak koyar. Sekiz aÅŸamalı aydınlanma süreci ile Nirvana’ya ulaÅŸacağına inanan Budiste karşılık bir sufi, Ä°nsan-ı Kamil mertebesine ulaÅŸarak Tanrı’ya ulaÅŸacağına inanır. Budizm’den etkilendiÄŸi belli olan tasavuf aslında tanrının bir sır olduÄŸu ve bilginin arttığı oranda tanrıya yaklaşıldığına inanır. Hak Yolu inancı bu aÅŸamaları “dört kapı, kırk makam” ile formüle eder. Budizm’in zamanın Batı Ä°ran’ı olan Mezopotamya ve hatta Ön Asya’ya ulaÅŸmasında Manicilik taşıyıcı rol oynamıştır. Zira Waterhouse’ın yerinde tespiti ile Zerdüştü gelenekten gelen ManiciliÄŸin Budizm ile ortak tarafı Zerdüştlük’den daha fazladır.[4] Dolaşımda olupta her sefer deÄŸiÅŸik varlıkda vücut bulan öz, öncekiyle özdeÅŸ olmayıp sürekli farklılaÅŸmaktadır. Bunun için; Budist geleneinde “alev olup kandilden kandile dolaÅŸma” metaforu kullanılır. Budizm’de hem kendisi ve hem de baÅŸkası olmak[5] anlamına gelen aynı metafor alevi ozanların ÅŸiirlerinde de iÅŸlenmiÅŸtir:
Ta ezelden kandildeki nurdayım
Binde bir can ermedi bu sırra
En eski geçmişten beri güneşteki ışıktayım
Binde bir insan erişmedi bu sırra
Dermani
Bir kandilden bir kandilen atıldım.
Turab oldum yeryüzüne saçıldım.
Bir zamanlar hak idim hak ile kaldım.
Gönlüme od düştü yandım da geldim.
[1] William H. McNeill, Dünya Tarihi, İmge Kitabevi, Ankara 2006; s.123
[2] Ahmed Yaşar Ocak, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, Timaş Yayınları, Istanbul 2020
[3] Erdoğan Çınar, Aleviliğin Gizli tarihi Demirin Üstünde Karınca İzi, Chiviyazıları Yayınevi, 2004; s.85
[4] Waterhouse, Zorashtrianism, The Book Tree, San Diego California 2006; s.109
[5] Jo Durden smith, Buddhism, Eagle Editions, Hertfordshire 2004; s.70
