Li Tirkiyeyê serdema ewil a sala xwendinê ya 2023-2024an bi gelek pirsgirêkan qediya. Di nav gelek pirsgirêkan de ya herî balkêş, pirsgirêka perwerdeya bi zimanê dayikê ye. Zimanê dayikê li Tirkiyeyê di warê perwerde, çand û aştiya civakî de pirsgirêkek herî girîng e. Pirsgirêkeke din jî zarokên ku ji ber gelek sedeman nikarin biçin dibistanê.
Pirsgirêka perwerdeya bi zimanê dayikê, li Tirkiyeyê, ji ber mafê xwendekarên bi zimanên kêmneteweyan diaxivin nayê naskirin derdikeve ku Tirkiye welatekî ji aliyê cihêrengiya etnîkî û çandî ve dewlemend e. Ev pirsgirêk bi îdeala Tirkiyeyê ya netew-dewleteke yekzimanî û helwesta wê ya li hemberî mafên kêmneteweyan ve girêdayî ye.
Li Tirkiyeyê mafê perwerdeya bi zimanê zikmakî di xala 42. ya Destûra Bingehîn de hatiye diyarkirin: “Mafê herkesî yê perwerde û hîndekariyê heye. Ev maf ji bo keç û xortan ji aliyê dewletê ve bi awayekî wekhev, bê cudahî tê dayîn.” Lê di vê xalê de mafê perwerdehiya bi zimanê dayikê bi awayekî vekirî nayê binavkirin. Her wiha Tirkiye bi şert û mercan bûye alîgirê peymanên navneteweyî yên ku mafê perwerdehiya bi zimanê dayikê diyar dikin. Ev rewş naskirin û bicihanîna mafê perwerdeya bi zimanê dayikê li Tirkiyeyê zehmet dike.
Zarokên ku bi zimanê xwe yê zikmakî perwerde nabin, ji ber zehmetiyên dijîn, ji dibistanê dûr dikevin.
Pirsgirêka perwerdeya bi zimanê dayikê li Tirkiyeyê di warê perwerde, çand û aştiya civakî de pirsgirêkeke girîng e. Çareseriya vê pirsgirêkê di demokratîkbûna Tirkiyeyê û rêzgirtina mafên mirovan de wê bibe gaveke girîng.
Ji bo çareseriya pirsgirêka perwerdehiya bi zimanê dayikê, pêşniyarên cuda tên pêşkêşkirin. Di nav van pêşniyaran de misogerkirina mafê perwerdeya bi zimanê dayikê bi destûrî, beşdarbûna peymanên navneteweyî yên li ser perwerdeya bi zimanê dayikê û avakirina binesaziya pêwîst ji bo pratîkên perwerdeya bi zimanê dayikê.
Mafê perwerdehiya bi zimanê dayikê ji bo pêşketina şexsî û akademîk a zarokan, mafekî girîng e. Ev maf dihêle ku zarok, ziman û çanda xwe hîn bibin, nasnameya xwe bi pêş bixin û bi bandor beşdarî civakê bibin.
Sedemên din ên dûrketina ji perwerdeyê ev in:
Li gorî Rapora Şopandina Perwerdehiyê ya 2023an, di sala perwerdehiyê ya 2022-2023an de nêzî 442 hezar û 643 zarokên di navbera 6 û 17 salî de ji perwerdeyê bêpar mane. Ev yek ji sedî 2,5ê nifûsa Tirkiyeyê pêk tîne. (Helbet ev hejmarên fermî ne. Hejmarên rast zêdetir in.)
Rapor nîşan dide ku ji van zarokan %49,9 zarokên kur û %50,1 jî zarokên keç in. Bi taybetî li herêmên gundewar û komên astengdar, keç her ku diçe ji xwendinê tên dûrxistin.
Dûrxistina ji perwerdehiyê, pirsgirêkek cidî ye ku bandorek neyînî li siberoja zarokan dike. Perwerde alîkariya zarokan dike ku hunerên bingehîn bi pêş bixin, kar bibînin û jiyanek çêtir bijîn.
Malbatên xizan, nikarin pere û çavkaniyên pêwîst ji bo şandina zarokên xwe bidin dibistanê. Li Tirkiyeyê ji ber krîza aborî û enflasyona bilind, di salên dawî de rêjeya xizaniyê her ku diçe zêde dibe. Li gorî lêkolîna TÜRK-ÎŞê ya sala 2023an, sînorê xizanîyê yê malbateke 4 kesî, 43 hezar û 433 TL ye. Ev yek li gorî sala borî, ji sedî 27,3 zêde bûye. Rêjeya xizaniyê li herêmên cuda û komên cuda yên Tirkiyeyê diguhere. Wek mînak rêjeya xizaniyê li gundan ji ya bajaran zêdetir e. Her wiha jin, zarok û kêmendam zêdetir di bin metirsiya xizaniyê de ne.
Xizanî bandoreke neyînî li ser xweşiya civakî û aboriyê dike û dibe sedem ku mirov nikaribin pêdiviyên xwe yên bingehîn bi cih bînin. Di heman demê de dikare bibe sedema pirsgirêkên wekî tenduristî, perwerde, bêkarî û sûcan.
Keç ji kuran zêdetir ji perwerdeyê tên dûrxistin. Li Tirkiyeyê di perwerdehiyê de newekheviya zayendî di hemû ast û qadên perwerdehiyê de tê dîtin. Ev newekhevî bandoreke neyînî li ser gihandin, mayîn û serkeftina keç û jinan a di perwerdeyê de dike.
Zarokên kêmendam di gihandina perwerdeyê de zehmetiyan dikişînin. Li Tirkiyeyê ji bo zarokên kêmendam gihandina perwerdehiyê li gorî welatên pêşketî kêm bi pêşketiye. Li gorî daneyên fermî di sala 2023an rêjeya beşdarbûna perwerdehiyê ya zarokên kêmendam, ên di navbera 6-17 salî de %88,5 e. Ev ji 30% di 2002 de zêdebûnek girîng e. (Ev hejmar rastiyê nîşan nadin, bi taybetî hin saziyên perwerde û rehabîlîtasyonê yên taybet, zarokên kêmendam ji bo pereyê ku dewlet ji bo zarokên kêmendam didin, zarokên kêmendam qeyd dikin, lê hin ji van zarokên kêmendam nikarin ji vê perwerdehiyê sûd werbigirin.)
Dibe ku zarokên koçber ji ber cudahiyên ziman û çandî, ji perwerdeyê bên dûrxistin. Rewşa koçberiyê ya li Tirkiyeyê, faktoreke ku bandoreke neyînî li perwerdeya zarokan dike. Zarokên koçber ji ber sedemên cudahiyên ziman û çandî, pirsgirêkên hevsazî, zehmetiyên aborî û cudakariyê di bin xetereya dûrxistina ji perwerdeyê de ne. Zarokên koçber gelek caran bi ziman û çanda ku li Tirkiyeyê tê bikaranîn nizanin. Dibe ev yek ji wan re dijwar be ku ew bi perwerdehiyê re hevsaz bibin. Mînak, zarokên koçber dibe ku di fêmkirina dersan an temamkirina dersên malê de zehmetiyan bibin.
Tiştên ku divê bêne kirin, ji bo kêmkirina dûrketina ji perwerdeyê ev in:
Ji bo malbatên xizan zarokên xwe bişînin dibistanê, divê piştgiriyê bidin wan.
Hin tedbîrên taybet yên ku dikarin bêne girtin ji bo zarokên ji malbatên xizan beşdarî perwerdehiyê bibin ev in:
Zarokên ku nexwendekar in û matematîkê nizanin di dibistana seretayî de zêdetir zehmetiyan dikişînin. Ji ber vê yekê, hêsankirina gihîştina perwerdehiya pêşdibistanê ji bo zarokên ji malbatên xizan dê bibe alîkar ku serkeftina wan a perwerdehiyê zêde bike.
Zarokên kêmendam ji zarokên malbatên xizan zêdetir di xetereya perwerdehiyê de ne. Ji ber vê yekê, pêşkêşkirina bernameyên perwerdehiyê yên taybet û xizmetên piştgiriyê ji bo zarokên kêmendam, di malbatên xizan de dê alîkariya zêdekirina gihîştina perwerdehiyê û serkeftina wan bike.
Zarokên koçberan ji ber cudahiyên ziman û çandî di bin metirsiya perwerdehiyê de ne. Ji ber vê yekê, pêşkêşkirina xizmetên perwerdehî û piştgirî ji bo zarokên koçber ên ji malbatên xizan dê bibe alîkar ku gihîştina perwerdehiyê û serkeftina wan zêde bibe.
Piştrastkirina ku zarokên ji malbatên xizan beşdarî perwerdeyê bibin yek ji şertên bingehîn ên pêşkeftina civakî ye. Ji ber vê yekê divê saziyên cemawerî, saziyên sivîl û kesayet di vê mijarê de bi hev re tevbigerin.
Polîtîkayên ku gihandina keçan a perwerdehiyê hêsan dike, bên bipêşxistin. Zarokên keç yek ji komên herî girîng in ku di bin xetereya dûrxistina ji perwerdeyê de ne.
Ji bo kêmkirina vê xetereyê, polîtîkayên jêrîn dikarin werin pêşve xistin:
Ji bo vê armancê, ji bo guhertina normên zayendî, dikare çalakiyên perwerde û hişyariyê bêne kirin. Wekî din, di pergala perwerdehiyê de ji bo peydakirina hewcedariyên keçan dikare amadekarî bêne kirin.
Ji bo zarokên keç teşwîq bikin ku perwerdehiyê bidomînin, dikarin piştgirî bidin malbatan. Ev piştgirî dibe ku forma alîkariya darayî an şêwirmendiya perwerdehiyê be.
Dibistan divê bibin cihên ku zarokên keç xwe tê de biewle bin û bi hêsanî bigihîjin perwerdehiyê.
Polîtîkayên ku gihandina keçan a perwerdeyê hêsan dike yek ji şertên bingehîn ên pêşketina civakî ye. Ev polîtîka dê gihandina keçan a perwerdehiyê û serketinê zêde bike û beşdarbûna wan a di jiyana civakî û aborî de misoger bike. Divê sazî û dezgehên giştî, rêxistinên sivîl û kes bi hev re tevbigerin û polîtîkayên ku gihandina keçan a ji bo perwerdehiyê hêsan dike pêş bixin.
Aslan Özdemir
Bianet
