Siddik BOZARSLAN
Piştî van haydarîyên giştî ku min li jor rêz kir; li vir jî ez dê bi kurtayî li ser bingehê koka zimanê kurdî rawestim. Bê guman zimanê kurdî, zimanekî gelek kevnar e û temenê (emrê) zimanê kurdî jî girêdayê jîyana gelê kurd e. Dema em li ser zimanê kurdî û pêvajoya jîyana kurdî rawestin; pêwist e li gora çarçoveya vê nivîsê, qonaxên ku di jîyana gelê kurd da derbas bûne, ji ber çavan dûr nexin. Eger mirov qonaxên jîyana gelê kurd ku derbas bûne neyne ber çav, rengê zimanê kurdî û pêvajoya ku tê da jîyaye, nikare baş têbigihîşe.
Çavkanîyek jî jibo zimanê kurdî Tewrat e. Divê mirov dîyar bike ku nivîsîna Tewratê 4000 sal kevn e, yanî ew çar hezar salî ye. Di Tewratê da behsa têkilîyên Medan hatîye kirin ku ew jî bapîrên kurdan in. Li gora teksta Mehmet Uzun ku ji Tewratê wergerandîye zazakî; di tekstê da navê gotina ”Zaza” û ”Zîza” derbas dibe. (Mehmet Uzun, Kovara War, hejmar 14, payîz 2003, r. 131- 145, Stanbol)
Bingehê koka zimanê kurdî, rastê 3000 sal berîya bûyîna Îsa (Berîya Zayînê- BZ) tê ku bi awayeka dî 3000 sal BM tê bi navkirin ku nûha temenê wê dibe 5000 sal. Wek em pê dizanin Hurî, şaxekî Gutîyan e ku ev her du jî bapîrên Kurdan in. Hurîyan, BM Nivîsa Pismar bikaranîne. Di vî derbarî da Î. Zeki Eyuboğlu jibo zimanê Hurîyan weha dibêje:
”Zimanê Hurîyan, ji zimanên herî kevn ên Anatolyayê (Anadoluyê) yek e.” (İ. Zeki Eyuboğlu, Anadolu Medeniyetleri)
Li vir, divê xwendevan gotina Anadolê, wek Kurdistan qebûl bikin ku herêmên Zaxros û Mezopotamya Jorîn digre nav xwe ku Eyuboğlu wê wek Anadoluyê nivîsîye ku ev jibo nivîskar û lêkolînerên tirk bûye xuyek, nexweşîyeke klinikî. Piranîya wan tirsonek in û li ser xeta ideolojiya resmî dimeşin û di şûna gotinên kurd û Kurdistanê da tirk an Anadolu yan jî tirkî dinivîsin. Divê ev seqetîya wan timî li ber çavên me sekinandî be.
Dîsa li gora lêkolînên ku hatine çêkirin, welatê zikmakî yê nivîsê yê ewilîn, Kurdistan û Mezopotamya ne. Lê zimanê kurdî wek zimanê nivîsê ku derbasî wesîqeyên dîrokî bûye, di B.M. 1000 salî da ji alîyê bapîrên kurdan Medan ve wek zimanê gel hatîye bikaranîn ku temenê wê dike 3000 sal.
Li ser koka zimanê kurdî, ji alîyê zimanzan û dîrokzanên Ewrupî û Rojhilatnas ve gelek lêkolînên cuda hatine çêkirin. Di hin nuqteyan da piranîya ronakbîrên Rojhilatnas digihîjin hev. Ev nuqteyên ku ronakbîr û zimanzanan tê da wek hev difikirin, yek jê ev e ku zimanê kurdî, zimanekî serbixwe ye, ji zimanê Arî ye û di nav malbata zimanên Hindî- Ewrupî da cî sitandîye.
”Dîsa hin ronakbîrên Rojhilatnas û li gora pisporên ku li ser vê babetê lêkolîn kirine, zimanê Medan, wek zimanê kurdî ye an jî bi hindikayî bingehê kurdîya îroyîn e.”
Dîsa wek gelek ronakbîrên Rojhilatnas jî qebûl kirine; zimanê ku di kitêba Dînê Zerdeşt a Abîstak da hatîye nivîsîn, zimanê kevn yê Medan û kurdên îroyîn e ku Med jî bapîrên kurdan in û li herêma Kurdistanê, li Mukrîyê jîyane. Zimanê Zerdeşt û Medan, pir nêzîkî zimanê kurdîya kurdên Mukrî ye. Jibo numûne, fêde ye ku ez li jêr li ser vî babetî tabloyek nîşan bidim ku ev tablo li gora kitêba Abistakê ya dînê Zerdeşt gotinên kurdî û farisî weha ne:
Zarava Silêmanî Zarava Kurmancî- Zazakî Zimanê Abistak Zimanê Farisî
gevre mezin maz buzurk
masî masî- mase masya mahi
tij tij- tuj tij tir
huştir heştir- uştira uştira şeter
perd pert- pir pereta pel
roj hor- roj hor afitab
meş meş- mêş mehş meks
berx berx verx bire
kisse kisse- kîsse hesa horf- suhen
zaniyn zanyn- zanin zan danisten
men ez- min ezem men
Di derheqê zimanê kurdî da, fêde ye ku ez dîtinên hin ronakbîr û zimanzanan wek numûne zêdetir nîşan bidim. Belam bi deh salan e ku dewletên dagirkerên welatê me tirk, faris û ereb, zimanê kurdî, wek zimanê tirkî, farisî û erebî bi cîhanê dane naskirin. Ji ber ku van dewletan Kurdistanê di nav xwe da parçe kirine, kirine koloni û gelê kurd dîl (esîr) kirine. Dîsa evana bi salan e ku zimanê kurdî qedexe kirine, nehiştine ku kurdî pêşda here û jibo helandina (pişaftina, asimilekirina) kurdî, çi ji destên wan hatine, texsîr nekirine.
Di derheqê dîroka kurdî da, bi lêkolîna xwe, pisporekî navdar yê Rojhilatnas EDMONDS e. Jibo zimanê kurdî Edmons weha dibêje:
”Bi awayeke vekirî û zelal hatîye famkirin ku kurdî, zaravayeke farisî nîne ye. Tersê (berewajê) wê, zimanekî paqij (temiz) û serbixwe ye û di gruba zimanê Arî da ye. Xwedî rengeke taybetî ye û xwedî dîrokeke gelek kevnar e.”
Nivîskarê kitêba ”Dîroka Asur” SDNEY SMITH jî, di derheqê çavkanîya zimanê kurdî da weha dibêje:
”Zimanê kurdî, zaravayeke zimanê farisî an şikleke wê yê guhartî nîne ye. Berewajê wê, ew xwedî pêvajoyeke dîrokî ye û bi serê xwe zimanekî serbixwe ye û ji farisî hin kevntir e.”
Dîsa li ser vê babetê ronakbîrê Rojhilatnas yê bi nav u deng SOANE, jibo zimanê kurdî û gramêra (rêziman) kurdî lêkolîneke fireh kirîye. Ew bixwe, zimanê kurdî baş zanibûye û wek kurdan dikaribûye bipeyîve. Soane di lêkolîna xwe da weha dibêje:
”Zimanê zikmakî yê kurdan ku îro pê dipeyîvin, zimanê kurdî, wek ku hin texmîn dikin, bêsaz û bêqaîde nîne. Ji zimanê farisî jî nehatîye sitandin, an jî zaravayeke ku paşî hatîye xirabkirin jî nîne. Tersê wê, kurdî zimanekî paqij, qeîm û li gora xwe xwedî sistetemekî ye û ji zimanê Arî ye. Berîya ku dîroka îranî ya kevn bibe û di bedêla wê da dîroka ku bi çîrokan û bi efsanan ve tije bibe, cî bistîne, pir berîya wan deman, zimanê kurdî, bi awayeke herî paqij û herî pak, li çîyayên Kurdistanê hebûna xwe parast. Paşî hinik gotinên bîyanî ketin nav vî zimanî. Bi taybetî li vir dînê Îslamê roleke girîng sitandîye. Lê şert û şirutên ku bi sedsalan rewşeke pêwistî hiştîye, ev bûye asteng li pêşîya xebitandin û pêştaçûyîna zimanê kurdî. Jibo vê yekê ye ku çend zaravayên kurdî hene û divê ji van zaravayan ya girîng wek bingeh (esas- hîm) bê sitandin û xebitandin, gotinên bîyanî ji nav bê avêtin û di bedêla wan da gotinên ku di zaravayên dî da hene, pêwist e têkevin dewsa (şûna) wan. Wekî dî,jibo nivîsandina kurdî, bi tîpên kêrhatî pêwist e alfabeyek jî were çêkirin.”(kmn r. 171- 175)
Wek ku tê zanîn, cîyê cîwarbûna gelê kurd, yanê axa Kurdistanê, di Rojhilatanavîn da xwedî cîyeke stratejik û giring e. Lewra bi sedsalan, bi hezarsalan, axa Kurdistanê bûye cîyê qada şer. Ev rewş jî, pirî caran Kurdistanê serubino kirîye. Digel ziman û her heyîyên Kurdistanê hatine talankirin û gelê kurd di her warî da paşda maye. Di jîyana gelê Kurd da ev rewş, li ser zimanê kurdî jî tesîrên gelek nehênî (negatif) hiştîye. Çawa ku di warê abûrî, civatî, siyasi û kulturî da paşvemayîn çêbûye; her weha zimanê kurdî jî di hin qonaxan da derbas bûye û heta roja me ya îroyîn jîyana xwe domandîye; lê her tim astengên mezin li pêşîya zimanê kurdî rawestîyane û ev asteng jî bûne sedemê paşvemayîna kurdî û heta îro di nav zaravayên kurdî da yekîtîya kurdî pêk nehatîye, gelşên zimanê kurdî jî hel nebûne û wd…
