- Cayê bîyayîşî, wendiş û aîle
Wefatê Şêx Elîyê Paloyî ra pey, Şêx Mehmûdê lajê ey, Palo (Pale) ra koçê qeza Xinûsa Erzerûmî kerdo. Hewt lajê Şêx Mehmûdê Feyzî bîyê: Seîd, Behadîn, Dîyadîn, Necmedîn, Mehmed Tahir, Mehmed Mehdî û Ebdurehîm. Ebdurehîm, lajo qiçek ê Şêx Mehmûd Feyzî yo û “Serra 1897 de dewa Qolhîsar a Xinûsî de maya xo ra bîyo û nameyê maya ey zî Asîye Xanim a.”[1] Şêx Mehmûd Feyzî, ewca de dewêk erînaya, bi kar û barê weyekerdişê heywan û ticaretî ra meşxul bîyo û verê destpêkerdişê Şerê Umûmî, Qolhîsar de wefat kerdo.
Wexto ke Şerê Umûmî dest pê kerdo, peyderpey mintiqa Serhedî kewta binê hukmê Rûsya. Mesûlê hukûmet û walîyê wîlayetê Erzerum û Wanî, wazenê aîleyê gird ê kurdan bierşawê (birişê) dûrê mintiqa ke navbeynê înan û Rûsya de têkilîyêk peyda nêbo. Bi henzarana aîle û eşîrê kurdan mintiqa Serhedî ra vejenê teber, qewirnenê û her yewî raykenê ver bi yew cay ra. Zafê înan zî raykenê ver bi wîlayetanê rojawan ra. Goreyê nûstişê belgenameyan, eno hengame de pêro pêsero nizdî 600-700 henzar kurd mintiqa ra ameyo teberkerdiş û sirgûnkerdiş. Keyeyê Şêx Mehmûdî zî eno hengame de, Qolhîsar ra bar kerdo û şîyê Pîran. Ebdurehîm ewca de zewiciyeno. Halê dinya ke ver bi weşey ra şino û şer (lej) xelas beno, êdî Şêx Ebdurehîm ewca de meno û aîle ra ayê bînî rayêna agêrenê dewa Qolhîsarî.
Bawkalê yê Şêx Elîyê Paloyî, alimêko namdar ê Kurdistanî bîyo, Şêx Mewlana Xalidê Kurdî ra destûrê postnişînîya terîqatê Nexşebendî girewto û bi girêdayeyê xeta Mewlana Xalidî, dewa Çilsitûna Bismilî de yew tekkya û medreseya girde viraşta (awan kerda). Keyeyê înan verêna wayîrê medresa bîyê, kekoyê eyê Şêx Seîdî zî enê medresan de wendo û temamkerdişê wendene ra pey zî bîyo dersdarê medresa. Ebdurehîmê birayê Şêx Seîd Efendî zî, verê destê ey de bîyo gird, medresa de wendo û şagirtê Şêx Seîdî yo. Ey bi ziwanê erebî û wurdî lehçeyê kurdî; bi kirdkî û kurmancî weş zanayênê.
“Şêx Evdirehîm, Pîran de Medîna Xanima keyna Zilfî Axayî reyde zewiciyayo û êdî ewca de mando. Zewacê Şêx Ebdurehîm û Medîna Xanim ra hîrê lajî û di keynekî benê; Zilkîf, Mehmûd Feyzî, Şehabedîn, Şefîqa û Asîya.”[2] Şêx Ebdurehîm Pîran de mehela Çelebîyan de roniştê. O, di finî zewicyayo û nameyê cinîya didine Zuhra Xanim a. Goreyê vatişê Cîgerxwînî; “Şêx Ebdirehîm, bi wecê xo mêrdimê ko sîyatale (qemerî) bîyo. Rîyê ey darneyin û sey rengê kerreya (ssîya) kehêne bîyo. Mêrdim qirmiçikanê çaredê ey ra tersaynê. Difn û çareyê ey de reyeyê (damarê) mêrxasîye asaynê.”[3]
Hereketê millî yê serra 1925î, dewa Pîranî de û ca û wareyê roniştişê Şêx Ebdurehîmî de dest pê kerdo. No sebeb ra, yê/ey, sere ra hetanî peynî mîyanê hereketê millî û qewmî yê kurdan de ca girewto, bîyo yew serkirde û rêberê hereketê serewedarnayîşî.
- Hereketê (têvgêrayîşê) serra 1925î
Verê destpêkerdişê enê beşî, wazena yew agahîye bida wendoxan; mexsed û çarçoveya ena meqela, raşteraşt cigêrayîş û analîzkerdişê hereketê 1925î nîyo, daşinasnayîşê portreya Şêx Ebdurehîmî ya. Ena çarçove de behsê têvgêrayîşê 1925î bîyo. Teşkîlatê hereketê serra 1925î, hetê Cemîyetê Îstiqlal û Îstihlasê Kurdistanî[4] yan zî bi nameyê xo yo bîn Komîteya Îstiqlala Kurdistanî[5] ra ameyo hazirkerdiş. Xalid Begê Cibran, serokê enê teşkîlatê îllegalî bî. Bi wesîteyê ajan û îstixbaratê mîyanê kurdan, agayîya hikûmet û mesûlanê Anqara, viraştiş û xebata teşkîlatî ra bîya. Depêştişê (tepêştişê) Xalid Begê Cibran û Yusif Zîyayê Bedlîsî ra pey, hedefê hikumatê Anqera, Şêx Seîd û Xalid Begê Hesenî bî. Eno derheq de şik û gumanê Şêx Seîdî raşt bîyê û yê zî waştênê ke gamî aver mintiqa Xinûsî ra dûrî kewo û verê xo bido cayêko pêbawar û seha xebata millî. Sereyê aşma Çileyo Vernî de qeza Tekman de bi hembazan û kadroyê mintiqa pêwa pêser benê, mişewireyê xo kenê û ewca ra verê xo danê ver bi Çan, Çebaxçûr, Gênc, Licê, Hêne û ewca ra zî resenê Pîran.
Ayê wextan Pîran, dewêka bi girêdayeyê nehiyeya Gêl bî û Gêl zî bi Arxenî ra girêdaye bî. Hedîseyê Pîranî de, Şêx Seîd bi hawayêko fiîlî mecbûr mend ke hereketî bido destpêkerdiş. Wexto ke hereketî dest pê kerd, goreyê mintiqa bi mintiqa serkirdeyê cepheyê lejî û qomîteyê înan ameyê destnîşankerdiş. “Şêx Evdirehîmê birayê Şêx Seîdî, mesûlê girewtiş û îdarekerdişê mintiqa Maden, Çêrmûg û Arxenî bî. Demeyêko kilm de enê qezayê vakurê Dîyarbekir ameyê xelaskerdiş. Ewcayan ra pey zî hedefê înan, gama verêne de, pêştişê dorûnorê şeharê Dîyarbekir bî û cira pey zî dekewtiş û girotişê mîyanê şeharî bî.”[6] Lejkerê kurdan rojê 7-8ê aşama Awdare de xo rayna ceribnenê ke bikewî mîyanê şeharê Dîyarbekir, grubêk lejkerî zî kiwenê mîyanê şeharî labelê nişênê bi serkewê û şehîd benê.
Eno hengame de Tirkîya, bi musadeyê Fransa lejkeranê xo Sûriya ser ra vêyarnena Mardîn û ewca ra zî resenê Dîyarbekir, tehkîmatê mîyanê şeharî û dorûnorê ey kenê xurt (qewt) û dest bi hucûmî kenê. Lejkerê kurdan mecbûr manenê ke xo pey ser biancê (kaşbikê).
Enê hedîseyî ra pey, Şêx Seîd û yew qismê heyetê xo pîya şinê hetê mintiqa Serhed û qeza Gimgima Mûşî. Êdî moralê lejkeranê kurdan herimiyeno, cephe de sistey peyda bena û navbeynê serkirdeyanê hereketî de munaqeşe dest pê keno. Yew qismê serkirdeyanê kurdan vanê ma bivêrê Îran û ewca de newe ra xo bide pê û lej dewam bikê, yewna qismê înan vano ma welatê xo ra nêvejî teber, verê xo bidê ver bi koyan, çend cayê stratejîk de pêser bibê û ewca ra lejê çetewarî dewam bikerê.
Eno hengame de, Bînbaşî Qasimo bêbextê bacanaxê Şêx Seîdî zî xebitiyeno ke ey bi dewlete bido tepêştiş. Bînbaşî Qasim bi hawayêko nimitikî raya şîyayîşê (îstiqametê) înan resneno qumandarê lejkerê Bedlîsî. Lejkerî Tirkan mintiqa Çarbihûra nizdî pirdê Amdurehman Paşayî de rayîrê înan birnenê û ewca de bi destek û ardimê Bînbaşî Qasimî, Şêx Seîd û tayê hembazê xo, 15ê aşma Nîsan de ameyê depêştiş (derdestkerdiş). Yew rojî verê depêştişê înan, Xalid Begê Cibran û Yusif Zîya Beg zî bi qerarê mehkema Dîwana Herbê Mexsûsa, 14ê Nîsan de hepisxaneyê Bedlîsî de ameyê înfazkerdiş.
Depêştena (tepêştena) Şêx Seîd û hemabazanê ey ra pey, Şêx Xiyasedîn, Şêx Mehdî û Şêx
Selahedîn zî şîyê hetê Şêx Elîrizayê lajê Şêx Seîdî ke ay wext mintiqa eşîretanê Sîpkan, Hesenan û Zirkan de bîyo. Ewca de bi serkirde û serokeşîrê paştgêrî tevgêrayîşî pawa pêser benê, peynîya pêserbîyayîş û munaqeşan de, qerarê şîyayîşê ver bi Îranî yeno girewtene. Pêro pîya xo resnenê sînorî Îranî û mesûlanê dewlete ra musadeyê îlticakerdişê mîyanê Îranî wazenê. Vêrenê mîyanê Îranî û mesûlê dewleta Îranî pêrine yew baregahê lejkerî de pêser kenê. Navbeyana Şêx Elîrizayê mesûlê terafê kurdan û mesûlanê Îranî de, mesela teslîmkerdişê çek û sîlehan sero munaqeşeyêk beno û eno hengame de lejêk peyda beno, lejkerê Îranî bi çekandê xo yê giranan heme heta gulle înano varnenê. Peynîya lejî de, Şêx Dîyadîn û gelek lejkerê kurdan ameyê kiştiş, Şêx Xiyasedîn û Şêx Elîriza zî bîyê birîndar. Şêx Elîriza û hembazê eyê ke sax mendî, terafê dewleta Îranî ra yenê hepiskerdiş. Ewca de şeş aşmî (mangî) hepisxane de manenê û cira pey yenê serbestkerdiş û ewca ra verê xo danê ver bi cenûbê Kurdistanî.
Şêx Ebdurehîm û Şêx Mehdî zî, sey gelek welatperweranê kurdan vêrenê Binê Xete (Kurdistana Sûriya). Şêx Ebdurehîm wexto ke şino Binê Xete, ewca de wesêneno pey Cîgerxwînî ke ay wext dewa Tilşeîr de bîyo. “Cîgerxwîn ke mesajê Ebdurehîmî gêno, verê xo dano dewa Dugira Heco Axayî. Rayîrê dewa Dugire sero raştê yew otomobîle yeno ke mîyanê aye de Şêx Evdirehîm, Haco Axa û Emînê Ahmedî estbî. Ewca de yewbîne şinasnenê, Cîgerxwîn vano: Şêx Ebdurehîm kaleka Haco Axayî ra vejîya ame rîyê mi, berma û va, ‘Raşte vaje to bira û birazayê mi sax dîyê?’ Mi derg û dila cirê behsê vînayîş, hal û pergalê bira û birazayanê ey cirê kerd.”[7] Ayê ke şîyê cenûbê Kurdistanî, ewca de zî verê şonê Seyîd Tehayî vînenê û cira pey zî şonê Mûsil de benê ca û nişenê ro. “Şêx Mehdî 1926 de, Mûsil de Cemîyetê Îstiqlalî Kurdistanî de aktîf xebitiyayo û berpirsîyaranê nê organîzasyonî ra yew bîyo.”[8] Wexto ke binê Xete yanî Sûrîya Fransewî de xebata viraştena Xoybûn dest pê kerd, keyê Şêx Seîdî ra zî Şêx Elîriza û Şêx Mehdî xebate mîyan de ca gênê. Labelê bado mesela ard û coxrafiya Ermenîstan û Kurdistanî sero munaqeşe beno, eno munaqeşe de bi ayê hembazanê bînana pê nêkenê û Xoybûn ra abiryenê.
Dewleta Tirkîya serra 1928 de, seba sucdaranê Qanûnê Teqrîrê Sukûn, paştgêr û mesûlanê têvgêrayîşê 1925î, 9ê aşma Gulana 1928 de afûyêk îlan kerd. Bêguman çarçoveya sîyasetê derheqê kurdan de, mana vetiş û îlankerdişê efûyêka newa dîyar bî; dewleta Tirkîya waştênê ke bi îlankerdişê qanûnê efû, xasleten kurdê ke Binê Xete û Cenûbê Kurdistanî de xebata neteweyî dewam kerdê, înan bîyarê zerre û bigîrê binê kontrolê xo.
- Efûya serra 1928î ra pey, agêrayîş û xoverodayîşo pasîf
Îlankerdişê efûya 1928î ra pey, keyê Şêx Seîd Efendî ra hema hema pêro agêrayî şîmalê Kurdistanî. Tenîya Şêx Selahedîn ewca de mendbî, O zî Bexdad de telabe bî û mektebê eskerî de wendena xo dewam kerdê. “Vejîyayîşê efûyî ra pey, Şêx Mehdî û birayê xo Şêx Evdirehîm zî agêrenê Kurdistanê Vakurî. Keyeyê xo benê mintiqaya Palî û Pîranî, uca de dewan de manenê. Şêx Mehdî dewa Wişkila de, Şêx Evdirehîm zî nizdîyê Koyê Sipî de, dewa Sêrîn de maneno.”[9] Dewe de debara xo, bi weyekerdişê pez û karê zîretî vêyarneno.
Şêx Ebdurehîm dewa Sêrîn de ca beno labelê ne halê mewcûdê ay wextî ra razî yo û ne zî bawereya ey bi efûya dewlete esta. O zano ke dewlete çi wext firset bivîno, do hesabê hereketê serra 1925î cira biperso. Eno tesawir û sebeb ra, daîmî dorûverê ey de 10-15 mêrdimê eyê çekdarî bînê. “Daîmî teber ra mêrdimî şînê û ameynê hetê Şêx Ebdurehîmî. Dewlete enê şîyayîş û ameyîşan ra nerehet bî û bi wesîteyê millîsanê mintiqa, gam bi game o taqîb kerdê û derheqê têkilîyanê ey de raport daynê Wehbî Begê midûrê nehîya Qerebegan. Peynî de bi qerarê Wehbî Begê midûrê nehîya û Yuzbaşî Xurşîd Begî, bi cendirmanê xo û millîsê ewcayî ra pêro pîya yew roj destê sibay fînenê dewa Sêrîne ser ke Şêx Ebdurehîmî tepêşî. Îne ke lûla çekan danê ver be keyî û dest bi hicûmê keyî kenê, Şêx Ebdurehîm û çekdarê hembazê ey zî kewenê mewzî û cewabê înan danê. Eno lej de çehar eskerî yenê kiştene, hîrê zî birîndar benê û serokê millîsan ra zî Mihemed Elî û Qera Elî yenê kiştene.”[10] Goreyê vatişê Faris Axayî, Gulana 1932 de, Şêx Ebdurehîm û di hembazê xo şinê Gomeyê Şekî keyê Mistefa Axayî, bi dewijana roniştî, teriqnenê û çay şimenê. Hewê de ewnîyenê ke eskeran dorûverê dewe pêşto, wazenê ke Şêx Ebdurehîmî tepêşî yan zî bikişê. Navbeynê înan û eskeran de lejêko tûnd beno û heta ver bi êrey dewam keno, feqet o mîyanê şerî ra vejîyeno û xelisyenê. Bînbaşî Tahsîn Beg heta dewa Xelefan înan taqîb keno labelê destveng agêreno.
Dewa Sêrîne, eynî wext ca û wareyê stareyê ayê kes û lejkeran bî ke têvgêrayîşê serra 1925î de remaybî koyan û teslîm nêbîbî. “Huso Zaza (Husên Axa) û hemabazê xo zî, enê kes û komeyana yew bî ke xo bi koyan girewt bî, teslîm nêbîbî. Zimistanê serra 1932yî zaf vewre varena û roj bi roj dereca serdî vêşî bena, ewnîyenê ke winî dewam biko pêro serdî ver ra qerisyenê. Eskerê tirkan zî înan dima yî û dewamî taqîbê înan kenê. Husên Axa û hembazê xo mecbûr manenê ke qiçek (leyîr) û cinîyan koyê Baxînî ra bîyarê cêr û biresnê dewa Sêrîne. Yenê nizdî dewe labelê bê xeberadayîşî nêşonê dewe mîyan, qasidêk raykenê hetê Şêx Ebdurehîmî, halê xo cirê vanê û vanê eskerê tirkan zî pey ra ma taqîb kenê, şopa ma biresnê dewe, mimkûno lej zî bibo. Şêx Ebdurehîm agêreno vano: Wa bêrê tiya, qiçek û cinîyê ma zî yê înan ra ercîyaye nîyê, çîyo ke heta eyro ma vato û kerdo, ma nişênê xo vîra bikê. Ma waşt û ma înan kaşkerdî mîyanê enê hereketî. Eger ma pêro pêwa ena vewre sero bimrê, qe nêbo yewî nişêno ma ra pey qisey biko.[11] Ay zimistan aîleyî pêro hetanê wesarî ewca de manenê û haya dewlete zî cira esta. Sereyê aşma Mardî ke belekî dekiwenê vewre, qumandarê mintiqa wazeno bi operasyonêko newe, ganî yan merde Şêx Ebdurehîm û hemazanê ey bitepêşo. Bi sîleha girane, esker û millîsî pîya dorûnorê dewe de mewzî gênê û dest bi lej kenê. Eno lej de zî millîs û cendirman ra new kesî kişîyenê, des û hîrê tenî birîndar benê, gelekê înan zî esîr gêriyenê, qumandar mecbûr maneno ke operasyonî bido vindarnayîş û eskeranê bînan zî pey ser kaş biko. Şêx Ebdurehîm enê lejî ra zî sax xelisyeno labelê ewca de Îbrahîmê mirêbayê ey kişiyeno û yew zî beno birîndar.[12]
Serra 1933 de Şêx Ebdurehîm ewnîyeno ke Sêrîne cirê nêbena war, ewca ra verê xo dano ver bi Xerabaya mezra dewa Qorcîge (Qorçike). “Xeraba, dewa cinîya Şêx Ebdurehîmî bî û waya pîla Sefer Axay bî, keyê vistewrandê yê zî ewca de bîyê. Zuhra Xanima cinîya xo ya bîne zî raykerdbî dewa Qorcîge. Mesafeyê navbeyên Xeraba û dewa Qorcîge goreyê nêm saetî bîyo. Lejê axirînê dewa Sêrîne ra pey, dorûnorê ey de gelek lejker û kurdperwerê ke kome bi kome koyana gêrayênê pêser bîbî. No sebeb ra vêşaneyê wext û cehda ey koyana vêrartê, labelê gege bi hembazandê xo ra pîya şînê dewe û ser dayênê keyê xo ro. Mîyanê hembazanê ey de vistewrê eyo Axa, Osman, Ubeydullah, Mihyedîn û Mehmed Sebrî Beg zî bînê. Agayîya serpirodayîş û şîyayîş eyê dewa Xiraba, bi hawayêk resaynê qeraqol û hetê Bînbaşî Hesen Husnî yê qumandarê eskerîya Pîranî ra ameynê zanayîş. Rojî wextê cewzerdan de rayêna bi hembazandê xo ra pîya yenê dewe, xebere rew resena qeraqolê Pîranî û qumandar bi eskerêko giran fîneno dewa Xeraba ser. Şew ra dorûverê dewe tepêşenê û destê sibay ke hewa biney roşin beno, verê sîleha xo danê dewe. Mehmed Axa ke xebera ameyîşê eskerî dano Şêx Ebdurehîmî, o cira vano biney awe bîyarê ez do desmajê xo bigîra û nimajê xo bika. Desmaj gêno, nimajê xo keno, çek û rextê xo girêdano û dûrbînê xo keno xo mil ke vejîyo teber, aya game yew xebere yena û vanê to rê yew laj bîyo. O vano bîyarê ez yê (cê) bivîna; lajekî cirê anê, gêno xo veradî, rîyê qiçekî ra ewnîyeno û nameyê Mehmûd Feyzî nana pa û verê xo dano mîyanê hêgayê xelî. Esker ke remayîşê ey veyneno, lejê navbênê wurdî terefan dest pê kerdo. Şêx Ebdurehîm û hembazê xo kiwenê mewzî verê mawîzerê xo dano mewzîya eskeran labelê nêwazeno esker bikişo. Mewzîya eskerî ra dûrî kiweno û Mehmed Axayî ra estorê xo yo Lêlan wazeno û vano ez şona ver bi Tilek ra, ti zî bê ewca. Mehmed Axa vano; ez ke resaya Tilek, ewnîyaya ke Şêx Ebdurehîm yew kerreyo girdî sero ronişto, mawîzerê xo kerdo xo veradî û fikiryeno. Agêra mi ra vat, birîna to esta yan nê? Mi jê ra va; nê çinî ya. Ey kêşa şalwarandê xo nawite mi ke şalwarî bîyê sey serradî. Ewca de agêra mi ra vat: Mehmed Axa êdî hikûmet rehetey nêdano mi, wayîreye bi qiçekan û cinîyan bike, lej kerdene ra vêşêr ma rê yew rayîr nêmendo. Operasyon ra pey ke Şêx Ebdurehîm mintiqa ra dûrî kiweno, esker kiweno mîyanê Xeraba, Medîne Xanima cinîya ey ya zaclane û qiçekanê aye tepêşenê û ewca ra zî şonê dewa Qorcîge, Zuhra Xanim û qiçekanê bînan zî gênê û xo reyde benê Pîran.[13] Ewca ra zî sirgûnê dewa Kirazlî ya qeza Şarkoya Edirne kenê.
Ena mesela ra pey Şêx Ebdurehîm, êdî bi yew gruba gird a lejkeranê kurdan pîya verê xo danê koyan, labelê mintiqa falîyet û hereketê înan zaf teng bîya, têvgêrayîşê înan çarçoveya xopawitene û xoverodayîşêko pasîf de yo. Ay wext sey gruba Şêx Ebdurehîmî, çend grubê bînî zî mintiqayê cîya cîya de çaçoveya xopawetene de xebata xo dewam kerdênê. Înana yew zî gruba Şêx Fexrîyê Bakorkî bî ke heta peynîya serra 1933 mintiqa Hevêdan de micadeleyê xo dewam kerdo. Mangê peyênê ena serre de, bi paştgêrîya milîsanê eşîrê Xiyan û Badikan, Şêx Fexrî bi 17 hembazanê xo pawa dewa Goderan de ameyê şehîdkerdiş. Şêx Ebdurehîm, mîyanê şarî de, bi leqaba “Şêrê Pîranî” ameyênê namekerdiş. Hedîseyê dewa Çelbîran û Şela Heydan zî, çarçoveya xo pawitişî de seba cezakerdişê millîsan bîyê. Bi eno hawa heta serra 1935î mintiqa de manenê, qolordî û alayîyê newe yê Tirkîya ke mintiqa de cayê xo kerd xurt, cira pey mecbûr manenê ke verê xo bidê Binê Xete, şirê Sûriya Fransewî.
- Şêx Ebdurehîm, Xoybûn û hewara têvgêrayîşê Dêrsimî
Sernêkewtişê hereketê Şêx Seîd Efendî ra pey, vakurê Kurdistanî de yew pêla zilm û zordarîya dewleta Kemalîstan dest pê kerd; bi henzarana kurdî ameyê kiştiş, bi henzarana ameyê hepiskerdiş û xeniknayîş, bi seyana dewî ameyê veşnayîş û bi des henzarana aîleyê ameyê sirgûnkerdiş. Eno hengame de ayê ke şêna biremê, zafê înan verê xo da binê Xete û tayê zî şîyê başûrê Kurdistanî. Bira û lajê Şêx Seîdî Efendî zî daxil ayê rêberê sîyasî û roşinvîrê ke şîyê başûrê Kurdistanî, zafê înan mîyanê Cemîyetê Îstihlasê Kurdistanî de ca girewto. Ayê kadro û komeyê ke şîyê binê Xete (Sûriya Fransewî) zî, ewca de newe ra ameyê pêser û rojê 5ê aşma Teşrîna Ewela 1927 de, şeharê Behemdûnê Libnanî de bi nameyê Xoybûn yew teşkîlato newe sazkerd. “Goreyê neqilkerdişê Ahmedê Abdurehman Axayî, Şêx Elîriza yê lajê Şêx Seîdî û Fehmîyo Liceyij zî ke pîya hereket kerdê, mîyanê komîteya merkezî ya Xoybûn de bîyê. Serra 1927 ra heta 1932, Celadet Bedirxan serokê Xoybûn bîyo. Keyê Cemîl Paşayî ke serra 1929 de şîyê binê Xete, yên zî bi hawayêko aktîf kewtî mîyanê xebat û teşkîlatê Xoybûn. Serra 1934 ra heta 1939 Qedrî Cemîl Paşa bîyo mesûlê sîyasî yê teşkîlatî û serra 1939 ra heta 1946 zî Ekrem Cemîl Paşa bîyo mesûlê sîyasî yê teşkîlatê Xoybûne. [14]
Gama ke ma bala xo bidê arşîvanê Dewleta Cimhurîyetî winî dîyar beno ke wezîfedaranê dewleta Tirkîya bi hawayêko hesas xebata Xoybûn taqîb kerda û derheqê falîyet û kadroyê înan de bi seyana raportî hazir kerdî. Wexto ke hedîseyê Şêx Ebdurehîmî û hembazanê ey qewmiyeno, mesûlê sîyasî yê teşkîlatê Xoybûn, Qedrî Cemîl Paşa yo. Goreyê rojnameyê ayê wextî, “Ayên ke teberê hidudî ra eno hedîse hazir kerdo, Qedrî û Ekremê keyê Cemîl Paşa yî.”[15] Bêguman teşkîlatê Xoybûn terteleyê Dêrsimî taqîb kerdê, waştênê bi hawayêk xo biresnê Seyîd Rizayî, pêwa têkilîya înan bibo û paştgêrîya ey bikê. Goreyê raportê Wîlayetê Elazîzî, “Xoybûn seba naye rê serra 1934 de bi namebê Mehmed û Bogosî ya di qasidî raykerdî Dêrsim hetê Seyîd Rizayî.”[16] Enê wurdî kesî resayê ewca, Seyîd Riza zîyaret kerdo, biney pere û mektûbêk dayo ey, mîyanê eşîretana gêrayî û peynî de Seyîd Rizayî ra yew mektub girewto û agêrayê Heleb.
Wexta ke ma bala xo bidê xebat û teşkîlatê Xoybûne, rojê viraştişî ra heta peynî, bal û giranîya seha xebata enê teşkîlatî, vakurê Kurdistanî bîyo. Hereketê Agirî, bi paştgêrî û serkêşîya kadroyanê Xoybûn bîyo, cira pey serra 1934 de qasidî raykerdî Dêrsim û waşto ke destek û paştgêrî bidê hereketê Dêrsimî û Seyîd Rizayî. Hendê ke yeno zanayîş, seba destekkerdişê hereketê Dêrsimî di kom û grubî ameyê raykerdiş: gruba yewine, Şêx Ebdurehîm û hembazê xo bîyê ke 8ê Hezîrana 1937 de qeza Nisêbînî ra vêrartî mîyanê sînorî; gruba didin zî, “Bi goreyê nûştişê raportê humar 173 yê rojê 5/9/1937 Konsolxaneya Beyrûdî: Gruba Şêx Ebdurehîm ra pey, Xoybûn yewna grub raykerda mîyanê Tirkîya. 30ê aşma Tebaxe de, mêrdimanê Şêx Seîdî ra Mihemed, Ebdulkerîmo Mardînij, Osman, Kerîm û sewbî tayê kurdê bînî ke pêro pêsero 18 kes bî, Şam ra raykewtî şîyê Heleb û ewca ra şonê Azaz û do ewca ra zî bivêrê Tirkîya.”[17]
Her çiqas yew belge û programêk aye meydan de çinî bo zî, goreyê neqilkerdişê kitaba Feyzî Bîlgînî, Şêx Ebdurehîmî û hembazanê xo binê Xete de, bi destekê konsolxaneyê Îtalya, bi nameyê Partîya Îslamî ya Kurdistanî teşkîlatêko newe viraşto. No sebeb ra Fransa, Şêx Ebdurehîm û hembazanê ey sero zixtê xo kerdî vêşî, labelê Şêx Ebdurehîmî sereyê xo înan rê nêtewênayo û seba destpêkerdişê hereketêko newe, sereyê Hezîrana serra 1937î de verê xo dayo vakurê Kurdistanî.[18]
Behs û babeta cigêrayîş û meqala verê destê şima, gruba yewin a, ke sereyê ena grube de Şêx Ebdurehîm bîyo. Rojnameyanê ayê wextî de mexsedê ameyîşê înan winî ameyo neqilkerdiş; “Mexsedê ameyîşê înan; paştî dayîşê Seyîd Rizayê Dêrsimî yo û mintiqa Palo û Pîranî de newe ra viraştena teşkîlatî yo.”[19] “Verê ke ên/în dekewê mîyanê sînorê ma, di-hîrê finî pêser bîyê. Finî Sisîncar de keyê Mistefayî de û cira pey zî Helva de keyê Şêx Îbrahîmî de bi serokîya Şêx Ebdurehîmî ameyê pêser û pêwa qerar dayo ke dewa Hîmar ra dekewê mîyanê sînorî.”[20] “Şêx Mîsbeh jî dewa Hîmar de kewto mîyanê înan.”[21] Ayênê ke mîyanê ena grube de ca girewto, pêro zî binê Xete ra ameyî. “Verê ke bivêrê eno polê sînorî, Key Cemîl Paşayî ra Qedrî, Ekrem, Mehmed, Şêx Ebdurehîm û Sofî Seîdê mêrdimê ey, Husêno Stewrij, Hîlmîyo Mûşij, Hesen Axa, çeteyê Seyidxanî ra Selahedîn, Ebdulezîz, Şêx Îbrahîm û mêrdimê girêdayeyê cê pêro pîya Şam de pêser bîyê.”[22] Kombîyayîşê Şamî ra pey ameyê Heleb, ewca ra zî ameyê Qamîşlo. Nûstişê rojnameyê “Tan”î gore, “Seba (qandê) viraştena teşkîlatêko newe û xeripnayîşê asayîşê cenûbê welatê ma, komeyêk mêrdiman bi raya qaçaxî, Nisêbîn ra kewtî mîyanê erdê ma.”[23] Derheqê vêrartişê înan ê mîyanê sînorî de, rojnameyê ay wextê Tirkîya vanê, “Şewa 8ê Temûzî de, mintiqa Nisêbînî ra Şêx Ebdirehîmê birayê Şêx Seîdî, bi Şêx Mîsbehê birayê Şêx Fexrî, Cemîlê Seyda yê serkirdeyê hereketê Şêx Seîd, Husêno Stewrij û bi Zîyayo qaçax ra pîya vêrartî mîyanê sînorê ma.”[24]
Tarîxê bîyayîşê hedîseyan tesadûfî yo yan zî sewbî çî yo? Nêzana, labelê rastê pê ameyîşê di hedîseyanê muhîman zaf başlkêş o, rojo ke Şêx Ebdurehîm û hemazê xo seba hewara Dêrsimî vêrartî no polê sînorî, ayo roj yanî 9ê aşma Temûzî de Elîşêr Efendî, Dêrsim de bi emrê Rayberê xayînî û terefê Zeynelê Topî ra ameyo şehîdkerdiş.
Etiya de gerek agahîyêk sey yew notê vîrardişî bêro dîyarkerdiş, rojnameyê “Tan”ê ayê wextî de malûmatêko balkêş ameyo velakerdiş ke lazimo seba raştkerdiş û zelalkerdişê enê malûmatî; gerek cigêrayîşê hîna bi teferruat bêrê kerdiş. Goreyê nûstişê rojnameyî, “Verê ke eno çete bikewo mîyanê sînordê ma, Hîlmîyo Mûşij o ke bi xo zî mîyanê teşkîlatî de bîyo, hetê Cemîlê Seydayî ra ameyo kiştiş. Sebebê kiştişê ey zî, nûşteyê eyê aleyhê Şêx Seîdî de bîyê.”[25]
Rojnameyê tirkan enê lejker û komeyê welatperweranê kurdan, sey “çeteyêk” name kerdo û winî nûşto; “Mîyanê komeyê enê çetî de Ebdurehîmê birayê Şêx Seîdî, Şêx Mîsbehê birayê Şêx Fexrî, Cemîlê Seyda, Husêno Stewrij, Zîyayo Balikkesîrij û sewbî hembazê înan estî….”[26] Şêx Salihê Mîrqulîya, goreyê vatişê Yuzbaşî Zîyayî, înan ra nameyê tayine winî neqil keno: Şêx Ebdurehîmê birayê Şêx Seîd Efendî ke serokê înan bîyo, Cemîlê Seydayê keyê şêxanê Bokarkî, Selehedînê lajê Seyîdxanê Kerrî, Stewra Mardînî ra Elî Beg, Şêx Mîzbeh û Serreş.”[27]Ayê ke vêrartî mîyanê sînorî, pêro pîya bi hawayêko nimitîkî 9 rojan de rayîrê koyî ra ameyê, destê sibayî resayî dewa Selata Cêrên a Bismilî. Seba ke betilyayî û roj zî bîyo roşin, wazenê ewca de, verê çemî û mîyanê zil û gezî de biarisîyê, biney pîzeyê xo zî mirrd bikê û şewe ke bî tarî, rayêna raykewî û biresê mintiqa koyan.
Derheqê aşkerebîyayîş û kiştêşê înan de, vatişê şarê binkîyê ayê dewan û nûstişê rojnameyê Tirkî yê ayê wextî pê nêgênê. Goreyê nûştişê rojnameyî; “Şêx Ebdurehîm û hembazê xo, ewilî hetê yew dewijî ra ameyê vînayîş ke nameyê ey Nasuh bîyo û bi eslê xo şarê koçber ê Romanya bîyo. Zîyayo Balikkesîrijî bi wesîteyê enê dewijî, nameyê kesê mîyanê komî de, bi yew destnûştî ra pîya raykerdo hetê Heqî Begê midurê nehîya û qereqolê nizdî ewcayî.”[28]
Goreyê kilama dengbêj Sidîqê Kanîreşê, ayê kesê ke înan îxbarê kerdo; “Wusifê Rehîma, Emerê Koperî û Silêmanê Evdilqadirî[29] bîyê.” Wusifê Rehîma, muxtarê dewa Selata Cêrên o. Emerê Koperî dewa Selata Corên ra îxbarciyê dewlet o. Silêmanê Evdilqadirî zî, dewa Sînan ra yo û nizdî dewlet o. Goreyê vatiş û neqilkerdişê Yusuf Bozaslanî, Emerê Koperî verêna bi dewleta pîya hereket kerdo û wextê hereketê Şêx Seîdî (Efendî) de zî kar û wezîfeyê casûsîya dewlete kerdo.[30]
Şêx Salihê dewa Mîrqulîya, ke ay wext ciwanêko pancês (15) serre yo, bîyo şahide mesela û vano: “Wexto ke Şêx Ebdurehîm û hembazê xo, vêrê çemê Dîjle yê verê dewa Selata Cêrên ra vêrenê, muxtarê dewa Selate zî ke cira vatê Wisifê Rehîma, şew tarî ra warişto ke şiro erdê xo ser paleyî biko. Wisifê Rehîma ewnîyeno tayê mêrdimî çekdarî rayîrê amî yê verê dewe ra vêrenê şonê. Ayê komeyê çekdaran bala ey kaş keno û Wisifê Rehîma êdî nêşona paleyî, tifingê xo gêno, xo veradano rayîrî ser û hêdî hêdî taqîbê înan keno. Şêx Ebdurehîm û hembazê xo şonê heta nizdîyê dewa Selata Corêne. Êdî resenê erdo raşte û roj zî bineyêna bîyo roşin, xo mîyan de vanê eger ma dewam bikerê şarê dorûnorê enê dawan do ma bivînê. No sebeb ra ewca de, verê çemî de mîyanê vaş, zil û gezikan de xo nimnenê û ewca de biney rakiwenê. Vanê ke şew bî tarî, ma do rayna bi raykewê şorê. Haya înan bi Wisifê Rehîma çinî ya ke pey ra înan taqîb keno.
Wisifê Rehîma ewca ra verê xo dano dewa Selata Corêne û raşt şono keyê Emerê Koperî. Aya dewe de zî yew keye tena bînê û o zî keyê Emerê Koperî bîyo. Ey rê mesela pêro vano û Emer zî cira vano, de haydê ma şorê Selata Cêrêne, sewbî tayêna mêrdiman bigîrê hetê xo û şorê xebere bidê qeraqolî. Heta ke yên ameyê dewe resayê, Yuzbaşî Zîya yê mîyanê gruba Şêx Ebdurehîmî de verê înan şiyo dewa Selata Cêrêne. Dewijan ra vato ez Yuzbaşîyê Bismilî ya, eskerê mi verê çemî de yî, erzaqê ma qedyayo biney çîyê werî bidê ma. Êdî Emer û Wisif pîya şonê hetê Yuzbaşî. Emerê Koperî mêrdimê dewlete bîyo û daîm şînê Bismil amênê, Yuzbaşîyê Bismilî zî şinasnaynê. Emerê Koperî agêreno cira vano, lawo ez Yuzbaşî Bismilî şinasnena, ti ayo Yuzbaşî nîyê û ewca de yew şîlpa zî dano piro. Êdî Zîya xo aşkere keno, vano hal û mesela winî ya, enê mêrdimî pêro giragirî, cira yew Şêx Ebdurehîmê birayê Şêx Seîdî yo, serokê înan o û ayê bînî zî pêro hembazê ey yî. E zî yew mêrdimo zîrek û jêhatî yo sey to gêrena ke xebere bido qeraqolî û ha to rê nameyê înan zî. Ewca ra în û Zîya pîya şonê qeraqolê cendirman şîkayetê înan kenê, êdî eskerê Bismilî, Diyarbekir û Mardînê pêro verê xo danê ewca.”[31]
Vernî de cendirmeyê qeraqolê nehîya Sînan û qeza Bismilî, cira pey zî Dîyarbekir ra gelek esker ameyo. Esker û millîsê ayê dewan pêro pîya dorûverê ewcayan girewto, nizdî dewa Selata Cêrên û erdê dewa Mîrqulîya sero cayê ke tira vajiyeno Çolê Çetelî, Çemê Dirike û Kendalê Hesosijo, ewcayan de lej germ û gurr bîyo.
Nizdî dewa Mîrqulîya de lejê navbeynê înan û eskeran gurr bîyo, dest pê kerdişê lejî de zî Şêx Ebdurehîm ameyo kiştene. Derheqê hawayê kiştişê Şêx Ebdurehîmî û hembazanê ey de, Şêx Salihê Mîrqulîya winî vano: “Teqîna vernî erdê dewa Mîrqulîya sero bî û ewca de Şêx Ebdurehîm şehîd kewto, cayo ke Şêx Ebdurehîm kewt, ewca ra hembazê ey zî nayo pa û Wisifê Rehîma yê muxtarê dewa Selata Cêrêne bi estorê ey ra pîya kişt. Labelê ne dewlete û ne zî dewijan, nêzanayênê ke Şêx Ebdurehîm ameyo kiştiş û termê ey zî ewca de yo. Şehîd bîyayîşê Şêx Ebdurehîmî ra pey, hembazê ey mecbûr mendî ke termê ey ewca de veradê û raya xo dewam bikê. Texmînen nizdî 2 kîlometreyî şinê û resenê vaya awa birincî, Serreş[32] ewca de hemabazanê xo ra abiryeno û vay bi vaya awe ra xo resneno mîyanê hêgayê birincî (riz), xo ewca de nimneno. Hembazê ey rayîrê xo dewam kenê, qederê 2 kîlometreyê bînî zî şinê û gola awe resenê. Cendirmeyî bi çeka giran înan girêdanê labelê în (ên) qederê xo pawitişî ciwab danê. Ewca de Cemîlê Seydayî beno birîndar û birîna ey zî giran bîya. Cemîl hembazandê xo ra vano şima fek mi ra veradê, mi mepawê û rayîrê xo dewam bikê şirê. Cemîl ewca de xo mîyanê hêgayê xelî de nimneno. Hembazê ey nizdî hîrêna kîlometreyê şîyê û resyê taxeyê dewa Dirike. Ewca de êdî cendirmeyê ke heme heta ameyê, înan sero pêser benê û îne zî xo veradanê mîyanê hegayê xelî. Qumandarê alayîya cindirman emir dano vano, adir defînê hêgayê xelî. Cendirme adir nano pa, xeleyo wişk sey barûtî adir gêno, adir perreno cilanê înan zî û erd beno req û rût. Çiqas cendirmeyî ewca de estbî, pêro verê sîleha xo danê înan û sey varanî gulle piro varneno. Ewca de pêsero 7-8 kesî mîyanê adirî de vaşayî û ameyê kiştiş.
Ayo roj bi eno hawa vêrart. Înan ra Şêx Mîzbeh, Selehedînê lajê Seyidxanê Kerrî û Elî Begê Stewrijî heme hîrine xo verê çemî de nimit bî. Ke şewe bîye tarî, hem hîrê hemazî xo vera mîyanê çemê Elodîna danê, çem bi çem ver bi cor şinê û resenê nizdî dewa Zengilo. Navbeyna Elodîna û Zingilo de yew tilo (girro) wurdî esto, ewca de yew Başçawîş û di cendirmeyî verê înan birnenê. Lej beno û eno lej de Başçawîş Huram yeno kiştiş. Şêx Mîzbeh, Selehedîn û Elî Beg şinê mîyanê çemê Elodîna de xo binê yew gezike de nimnenê. Ewca de biney arisyenê û Şêx Mîzbeh înan ra vano weyta (enca) mintiqa ma ya, dewê ma yî, ez înan şinasnena, şira biewnîya ma yew rayîr bivînê û enca ra xelas bibê. Şêx Mîzbeh şino reseno dewa Heşter a Farqîne, keberê keyê yakîzayanê xo Abdulsemedî dano piro, derê keber akenê, gênê zerre. Şamîya xo weno, betilyawo, cira vanê apo ti keye de rakewe, ma keber zî to sero qefilnenê û serê sibayî şinê paleyî û êrey ke ma agêrayî, ma do îhtiyaceyê to temîn bikê û raykewe şo. Abdulsemed ke serê sibayî keye ra vejîyeno, raşt verê xo dano qereqolê Farqîne. Mesela Şêx Mîzbehî înan rê vano, qumandarê qereqolî bi 3-4 cindirmana gêno û yenê keberî ver. Abdulsemed veg dano Şêx Mîzbehî vano: Mîzbeh, to keyê xo zî xeripna û keyê mi zî xeripna. Eskeran dorûverê dewe giroto, ti teslîm nêbê în do dewe biveşnê. Mîzbeh vano: Çend eskerî estî? Abdulsemed vano: Zaf esker esto, sey hare û welle dorûverê dewe giroto. Şêx Mîzbehî xo hete vano, hema dewe veşnayîşî ra wa mi bitepêşî. Teslîm beno û ewnîyeno ke 3-4 çîyer eskerî ewca de estî. Agêreno vano: Lawo Abdulsemed ez ciwanmêrdê 3-4 eskeran bîya to eno hawa ker. Eskerî ewca de Şêx Mîzbehî tepêşenê, benê nizdî çemê Ambarî de kişenê û sereyê ey zî cirakenê. Xo ra kamcîn bikiştê sereyê înan cirakerdê, vatê: Ataturkî emir dayo, vato sereyê înan cira bikê û bîyarê.
Şêx Mîzbeh, lajê Şêx Nûredînê dedzayê Şêx Fexrîyê Bokarkî bî. Kiştena Şêx Mîzbehî ra pey, di kesî manenê; Silehedîn û Elî Bego Stewrij. Cayo ke Şêx Mîzbeh înan ra abiryayo, yew roj heta êrey ewca de manenê û ewnîyenê ke Şêx Mîzbeh nê ame, xo mîyan de vanê ma agêrê şorê binê Xete. Şewe ke bena tarî, cayê xo ra vejîyenê û sebebo ke rayîr nêzanê, ge milê çepî ser û ge milê raştî ser, ge aver û apey şinê û rayna ewnîyenê ke verê çemê Dîyarbekir de vejîyayî, roj epeyî berz bîyo. Ewnîyenê ke yew şiwane ewca de yo, şinê hetê şiwanî û cira nan wazenê. Şiwane vano willahî mi hete nan çinî yo, labelê dewa boverê çemî şima ra asena, nameyê ay dewe Qelacûk a. Wa şima ra yew tifingê xo bido hembazê xo û şirê dewe ra nan biwazê. Selehedîn vano Elî Beg ez şira, xo dano çem ro vêreno bover û şino verê keberê keyeyo verên, ewnîyeno ke yew extîyar verê dêsê keyî de nişto ro, selam dano bide û cira vano; apo ma rayan î û yewna hembazê mi zî seto, ma bîyê veyşan binay nan bidê ma. Extîyar cira ewnîyeno ke gomlekê ey sero şopa rext û qayîşê tifingî esta. Agêreno cira van: Law çi rayan-mayan, nanîko gomlekê to sero şopa rext û qayîşê tifingî esta, raşt vaje ti çi kare yî. Silehedîn êdî cira mesela vano û vano; apo ez kewta bextê to, ma rê ardim bikê ke ma vêrê binê Xete. Keye yo ke Selehedîn şîyo verê keberê înan, nameyê wayîrê keyî Husên bîyo, cira vatê Husênê Xelefî. Husên Xelefî, zamayê Emerê Koperî bîyo û tesadûfen ayo roj zî bekçîyê dewa Barava Tepa bi wezîfe ameyo Qelacûke. Husên bindest ra xeber erşaweno bekçî rê û vano ayê mehkûman ra yew nanîko etîya de yo, bê ey tepêşe. Bekçî yeno, lûla tifingî dano ver bi noqê Selehdînî û pêro pîya ey tepêşenê û di-hîrê kesan zî raykenê verê çemî ke bi zûrîya Elî Begî ra vajê, nan hadernayo û Selehedînî vato wa o zî bêro, ma nanê xo borê ke şew bî tarî ma do şima vêyarnê binê Xete. Bi eno hawa Elî Begê Stewrijî zî xapênenê anê ewca û wurdîn pîya pêra girêdanê û benê ver bi dewa Tepa Barave. Ewca ra zî verê înan danê Bismil û rayîr ra wurdîn pîya kişenê û sereyê înan zî cirakenê gênê benê.
Ma rayêna agêrê Cemîlê Seydayî ser, Cemîlî, xo nizdî dewa Perîşane verê gola awe û mîyanê zîyanî de nimit bî û bi gawanê dewe ra têkilî viraşta û cira nan û darûyê kurmancî waştbî û gawanî zî cirê ardîbî. Hîrê rojî têkilîya ey û gawanî bi eno hawa dewam kena û bado tayê dewijî pê hesîyenê û şonê şikayetê ey kenê. Vanê gawanê dewe qeraxê gole de yew mehkûmî weye keno. Enê şikayetî ra pey, rayêna cendirmeyî fînenê ewcayan ser, qumandar yew cendirme raykeno ke adir defîno hêgayê xelî mîyan. Cendirme ke estorê xo ra peya beno û adir nano pa, Cemîl qederê 50 mîtroyî cira dûrî, mîyanê zîyanî ra werzeno pay û nano pa cendirmî kişeno. Şono hewsarê estorî cê dest ra vejeno, tifingê ey zî gêno û siwarê estorî beno û verê ey dano ver bi corî ra. Cendirmeyî no pol û do pol sey varanî gulle piro varnenê labelê hîç yew zî piro nê gunyeno. Cemîl ewca ra xelisyeno labelê çi heyf ke cira ver, eskeran sereyê di tilikanê wurdî yê veracê de, di makînelîyê naybî ro, qet haya ey cira nêbena. Cemîl kiweno mesafeyê navbeynê wurdî makînelîyan, wurdî hatana zî bi ey ro rişnenê û Cemîl zî ewce kişyeno. Cenaza ey benê dewa Mîrqulîya û esker ewca de sereyê ey zî cira kenê û gênê benê.”[33] Verêna vajîyeno; kermê dare dar ra nêbo, dare pûç nêbena. Xulesa, ayê wextan derheqê hereketê kurdan de polîtîka dewleta Cimhurîyetî, bi kilmevatişêk winî bîya; mîyan kurdan de kamcîno ke şêno bibo sere, gerek sereyê ey cira bibo.
Vatiş û rêzikanê corênan de behsê şehîdbîyayîşê Şêx Ebdurehîmî bî, labelê ne qumandaranê eskeran û ne zî dewijan nêzanaynê ke Şêx Ebdurehîm ameyo kiştene û hema zî terrmê ey cayê lejî de yo. Hewteyêk ra pey dewijî raştê terrmê Şêx Ebdurehîmî yenê. Şêx Salihê Mîrqulîya ke bi xo şîyo serê terrmê ey û bado zî bi dewijana pîya cirê mezel viraşto, winî behsê tesbîtkerdiş û wedarnayîşê ceneza keno: “Ayê ke vernî de terrmê Şêx Ebdurehîmî dîyo, dewa Mîrqulîya ra Eloyê Xemê û Silêmanê Cewere bîyê. Silêmanê Cewere rênçberê Eloyê Xemê yo. Hedîseyî ra pey hewteyêk vêreno, esker pêro ewcayan terk kenê û êdî şarê ayê dewan dest bi kar û paleyî kenê. Eloyê Xemê zî seba wedarnayîşê ramiteyê xo şîyo erdî ser û wextê taştî Silêman ey rê taştî beno û texmînen 250 mîtro dûrî ra sey terrmê yew mêrdimî çîyêk kiweno verê çimanê ey û yeno mesela Eloyê Xeme ra vano. Wurdî pîya şonê ewnîyenê ke belê terrmê yew mêrdimî yo. Elo hema bi lezalez şono hetê Şêx Mihmedcanê Mîrqulîya. Mesela cirê vano û Şêx Mihemedcan agêreno lajê xo yê Salihî ra vano: Pîya şirê xeber bidê qeraqolî, wa siba ma rê manî nêgêrê û yew zirar nêbêro dewa ma rê. Dewijî pîya şinê qereqolê Selate û ayê ke înan mîyan de bi tirkî zano, tena Şêx Salih o. Şêx Salih onbaşîyê qereqolî ra mesela vano û o zî telefonê qumandarê Bismilî keno. Qumandar onbaşî ra vano, pîya şirê bewnînê, cê sero çi esto tesbît bikê, binûsê û bîyarê. Onbaşîyê qumandarê qeraqolî, di cendirman û wurdî dewijan gêno xo hete û pîya şinê Mîrqulîya û ewca ra zî do şirê terrmê kiştî ser. Şêx Mihemedcanê pîyê Şêx Salihî cira vano: Lawo Salih baş bala xo bide, eger sero yew cizdan-mizdan esto se ke bewnî nameyê ey çî yo?
Şêx Salih vano: Ma pîya şîyê ceneza ser, ez bi dîqet cira ewnîyaya; ciwanmêrêko bi rî bî, rîyê ey qederê di giştana derg bî, citeyêk şalwarê qebardînê giranî sero bî, citeyêk potînî zerdî ey pay de bîyê, şemlêka hemawî ya girane hetê ey de bî û hîrê çîyer gepê nanî zî mîyan de bî, yew gulle destê ey ro ginîya bî û yew zî vera qirike ro ginya bî û pey patike de vistbî teber. Germê hamnanî bî û biney zî karmî kewtbî birîne. Cendirman cilê ke pira bîyê, yew bi yew cira vetê û nûştênê; gomlek şalwar, potîn û gewreyê ey nûştî. Wexto ke gomlekê ey cira vet, binê gomlekî de yew êlek pira bî. Êlek bi karê Erzerûmî mendê, çewres qumçikî pa bî û firêzê zerdî sero bînê. Gişta ey de giştirîyêko bi qîmet û zerên bînê, kerd nêkerd nişêna giştirî gişta ey ra vejê. Cizdan soro nêvejîya labelê yew mohro sêmên vejîya ke mohr hîrê parsûyin bî û winî sey çerxî gêraynê, mohrî sero nûşteyê “Şêx Ebdurehîmê Palewî” bînê. Eşyayê ey pêro nayî pêser, ma girewt û ameyê. Mi ke behsê mohrî kerd û nûşteyê serê ey vat, pîyê mi dest pê kerd berma. Cimaet pêro cira ewnîya, heyret kerd û mat mendî. Pîyê mi biney nefes da û girot, rehet bî. Ciwanmêrdê ewcayî agêrayî cira vat: Şêxê mi xêr bo, ayo mêrdim kam o, qey ti ey şinasnenê? Pîyê mi agêra cemaetî ra vat: Lawo ayo merdim, Şêx Ebdurehîmê birayê Şêx Seîd Efendî yo.
Nasnameya ey ke aşkere bî, cendirmeyî rayêna agêrayî ameyê giştirîyê gişta ey vet û serê ey cira kerd, kerd mîyanê yew torbî û girot berd. Ke cendirmeyî ewca ra şîyê, pîyê mi dewijî pêser kerdî, kewt vernîya înan û ma şîyê bi yew merasîma dînî cenaza Şêx Ebdurehîmî nizdîyê rayîrê Bismilî de defn kerd û ameyê.”[34] Goreyê neqilkerdişê Uğur Mumcu: “Şêx Ebdurehîmî sero nûşte û nameyê derheqê Dêrsimî de zî ameyê vînayîş.”[35]
Hetê fermî û îdareyê dewlete ra ayê ke enê operasyonî de wezîfedar bîyê; “Kazım Demirerê wekîlê walîyê Dîyarbekir, Bînbaşî Hemdî yê qumandarê mefrezeyan, Yuzbaşî Hulûsî yê qumandarê bolika merkezî, Yuzbaşî Salihê qumandarê cendirmeyê Bismilî, Hakî Begê midurê nehîya Sînanî, Farukê qumandarê qeraqolê merkeza Dîyarbekir, Nasuhê koçber, cendirme û millîsê dewan wezîfe girewto.”[36]
Eno hedîse de babetêka zaf muhîm zî; ena grube pêro pîya çend kesî bîyê, înan ra çend kesî ameyê kiştiş, çend kesî mîyanê sapê xelî de veşayî û çend kesî xelas bîyê? Derheqê ciwabê enî persan de, reqamê cîya cîyayî yenê vatiş. Goreyê vatişê Şêx Salihê Mîrqulya; “Şêx Ebdurehîm û diwiyes (12) hembazê xo bîyê”[37], kilama dengbêj Sidîqê Kanîreş de zî, nameyê 13 kasan vêreno. Goreyê nûstişê Feyzî Bîlgînî lajê Şêx Ebdurehîmî, “Pêro pêsero 18 kesî bîyê û nameyê înan zî winî rêz keno: Şêx Ebdurehîm, Şêx Mîzbehê Farqînî, Licê ra Cemîlê Seyda, Licê ra Xalid Şerîf, dewa Têletîya Licê ra A. Samed, dewa Licê ra Mehmedê Xeto, Mûş ra Silehedînê Seyîdxanî, Mûş ra Hîlmî, Yuzbaşî Husêno Stewrij, Mardîn ra Yuzbaşî Elî Beg, Mardîn ra Yuzbaşî Mistefa, Serreşê Baxustanî, Palo ra Hesen Axa, Dêrsim ra Yuzbaşî Zîya (îxanetkar), Hecî Tayib, Silêmanê Selikê Barî û yewna kesê ke nameyê ey nîno zanayîş.”[38] Mehmûd Yeşîl kitaba xo de vano, “Şêx Ebdurehîm bi hemazanê xo ra 17 kesî Bîyê.”[39] Û nameyê enê kesan winî rêz keno: “Şêx Evdirehîmê birayê Şêx Seîd Efendî, Cemîlê Seyda, Hesen Axayê Pîranî, keyê Wisifê Seydoyî ra Silhedînê lajê Seyîdxanê Kerrî, Hîlmî Efendîyo Mûşij, Xalidê Şerîfî, Hecî Tayîb, Mehmedê Xatê, Evdilsemedê Licê, Şêx Mîsbehê Bokarkî, Silêmanê Salikî, Serreşê Baqustanî, Xelefê Mehmedî, Zîyayê Dêrsimî, Mistefa Beg, Elî Beg û Husên Beg. Heme hîrê kesê peyênî, verê serewedarnayîşê Şêx Seîd Efendî ordîya Tirkiya de Yuzbaşî bîyê û bi eslê xo mîranê Stewre ra yî.”[40] Goreyê vatişê Mele Yusifê Bamitnêya Licê; qeza Elmadaxî ya Anqera de, yew cimaetê dostê xo de bîyo meyman, ayê cimaetî mîyan de bi rutbeyê Yuzbaşî yew eskero rutbelî yo teqawid zî bîyo ke ay wext bi xo mîyanê hedîseyî de bîyo, Mele Yusifî ra vato hedîseyê Şêx Ebdurîhîmî de pêro pêsero çarês kesî bîyê, ma bi resmî ayê hedîsî ra vatê “14’ler hadisesi” yanî “hedîseyê 14 kesan”. Enê agahîyan ra winî dîyar beno ke pêro pêsero kesê mîyanê gruba Şêx Ebdurehîmî de bi îhtîmalêko gird 13-14 kesî bîyê. “Goreyê nûstişê rojnameyanê ayê wextî înan ra çehar kesî ameyê kiştiş û hîrê tenî zî remayî. Lejê dewa Selata Cêrên de, çawîş Faruq birîndar/dirfetin bîyo û yew cendirmeyê ma zî ameyo kiştene ke nameyê ey Zilkîf o.”[41] Peynîya yew lejo tûnd de “Ebdurehîm, Mîzbeh, Husêno Sawirij û Cemîlê Seydayî ameyê kiştiş, Zîya teslîm bîyo û hîrê kesê bînî zî remayî. Eyê ke ameyê kiştiş, înan sero bi çeka pêwa, beyanname, cizdanê huwîyetî û wesîqeyê rayaneye ameyê vînayîş.”[42] Goreyê vaten û zanayena mewcud, ena grube ra Yuzbaşî Zîya û Serreşê Baxustanî bi saxî xelisyayê. Yuzbaşî Zîya mêrdimê dewlet bîyo, wezîfeyê xo temam kerdo û ewca de bîyo teslîm. Eger rêjêk xatiratê ey bêrê çap(tebih)kerdiş, belkî bineyna mesela zelal bibo.
Serreş, pîyê rojnamegêr Dawid Baxustanî yo, aîleyê înan dewa Baxustana mintiqa Surgucî ra yo. Ez bi raya telefonî resaya Dawid Baxustanî yê lajê Serreşî, goreyê vatişê Dawidî, name û peynameyê raştin ê Serreşî, Mahmut Turğay o û Mardîn ra yo. “Serreş”, nameyo mahlas û leqaba ey bîya. Çi heyf ke Serreşî, derheqê hedîseyê serra 1937î de çîyêko bi nûşte xo ra pey nêverdayo. Goreyê vatişê Dawid Baxustanî, lejê 1937î de: Serreş çenedê xo ra birîndar bîyo û birîndareya ameyo tebîştiş. Dîyarbekir de mehkeme bîyo û peynîya mehkema de 101 ceza ey rê ameya birnayîş. 13 serrî hepisxaneyê Dîyarbekir de rakewto û cira pey bi hawayêk hepisxane ra remayo (1951), xo bi yew resnî reyde dêsê Îçqeleya Dîyarbekir ra veradayo cêr û bi nimitikî mîyanê bexçanê Hewselî ra xo resnayo mintiqa Pirdê Deskeberinî. Ewca ra çem bi çem şîyo ver bi cêr û cira pey zî xo resayo dewa Baxustanî û ewca ra zî şîyo Binê Xete (Sûriya). Binê Xete de bi nameyê Mihemed Elî ameyo şinasnayîş, heta efûya Ecevîtî ewca de mando û 1974 de agêrayo dewa xo û 1976 de ewca de dinya xo bedilnaya.”[43]
4.1. Yuzbaşî “Yıldırım Ziya” kam o?
Eger ma bişênê nasnameya Yuzbaşî Zîyayî raşt tesbît bikê, belkî agahîyê hîna newe û raştî vejî meydan, mesela bineyna zelal bibo. Vatişandê tayê çimeyanê kurdan gore Yuzbaşî Zîya; bi eslê xo kurdê Dêrsimî (Bedlîs, Meletî) yo, qumandarê qereqolêk bîyo, des-yewendes cendirmeyê xo kiştî û remayo şîyo Binê Xete. Ewca de mesela xo înan rê vata, bala kurdan kaşkerdo xo ser û kewto mîyanê teşkîlatê Xoybûn. Goreyê nûstişê rojnameyê Son Posta, Zîya “Balıkkesir”[44] ra yo. Seba teşkîlkerdişê ena grube, kombîyayîşo yewin şam de bîyo. “Zîya zî daxilê kombîyayîşê Şamî bîyo û Şêx Ebdurehîm, Şam de Zîyayî şinasnayo. Zîya, Şam ra raykenê Bahikî û ewca de demeyêk hetê Mehmedê Cemîl Paşayî de mendo.”[45] Ay wext hetê tayê welatperweranê kurdan ra, şik û gumanê derheqê Zîyayî de yenê vatiş labelê ena mewzu sero yew qeraro mutlaq û mişterek nêgêrîyeno û peynî de ey gênê xo mîyan. Vatişan gore wexto ke hema Helb de bîyê, sebe ke Zîya mîyanê grube de yo, nême ra vêşî kesî grub ra abiryenê û peyser şonê. Winî dîyar beno ke sey mesûlê grube Şêx Ebdurehîm, bi zerra xo ya safî ra derheqê Zîyayî de pozîtîf bîyo ke guman û îqazê hembazanê bînan xo çiman vera nêgirewto. Zîya bi zerwaştena xo kiweno mîyanê komeyê Şêx Ebdurehîm û hembazanê ey. Vano, ez mintiqa de xebitîyaya, rayîrê şîyayîş û ameyîşê ayê cayan weş şinasnena û wazena bi şima wa pîya biba. Zîya, hedîseyê 17ê menga Temûza serra 1937 de, beno teslîm û bi saxî xelas beno. Rol û nasameya ey, hedîseyê Bîsmilî ra pey, newe ra bîyo mewzuyê munaqaşî.
Goreyê nûstişê rojnameyê tirkan, “Yuzbaşî Zîya, şarê Balikkesîrî yo, Dîyarbekir de yew mehkema ey bîya, îdarekerdoxanê ayê wextan seba mehkema o bi trêna raykerdo ver bi şeharê Dîyarbekir labelê o stasyona Muslimye de bîyo peya û remayo Binê Xete (Sûriya).”[46] Yanî bi vatişê fermî yê ayê wextan, “Mêrdimêko qaçax bîyo.”[47]
Wexto ke ma sere ra heta peynî mesela bîyarê verê çimandê xo; şîyayîşê eyê Binê Xete, kewtişê mîyanê teşkîlatê Xoybûne, rol û têvgêrayîşê eyê mesela serra 1937î de, teslîm bîyayîş û cira pey zî efû kerdişê ey, bi ma dano dîyarkerdiş ke bi îhtimalêko gird, o verêna ajanê dewlete bîyo. “Nameyê eyo raştikên Yıdırım Ziya Belentepe yo, serra 1319 (1903) de Îzmît de maya xo ra bîyo, nameyê pîyê ey Mehmet Tenziloğlu yo.”[48] Bi pîlanêko xusûsî ameyo wezîfedarkerdiş û wezîfeyê xo de bi ser kewto. Seba çimgirewtiş û nimitşê nasnameya ey, nizdî yew serr û nêm ceza ey rê ameya birrnayîş û cira pey bi qanûnêko xusûsî[49] ceza ey hetê TBMM ra ameya efûkerdiş. Mazbateya Encûmenê Adlîye de derheqê efûya ceza “Yüzbaşi Yıldırım Ziya”yî de, sebebê efûkerdişê ceza ey winî ameyo nûstiş: “Miqabilê xizmetanê ke kerdî, ceza û suçê Yüzbaşi Yıldırım Ziyayî ameyê efûkerdiş. Hetê wekîlê Mudefaa Mîllî ra zî xizmetê wetenî yê mumaîleyhî bi şîfahî ameyê zikirkerdiş. Eno sebeb ra nameyo ke behsê ey beno layiqê efû yo.”[50] Qanûnê efûkerdişê Yıldırım Zîyayî ra pey, nizdî di serrî wezîfeyê xo dewam keno û rojê 9ê Qanûna Ewela 1940 de ey kenê teqwid.[51]
Xulesa; Şêx Ebdurehîm û hembazê xo, 8ê Temûza serra 1937î de, seba destekkerdişê Seyîd Rizayî û terteleyê Dêrsimî, newe ra viraştena teşkîlatê têvgêrayîşê nasyonalîst ê kurdan, bi paştgêrîya partîya Xoybûn, Sûrîya Fransewî ra bi yew komeyê hambazana pîya verê xo dayo vakurê Kurdistanî. Nisêbîn ra kewtî mîyanê sînorî û bi peya new rojan de resayê qeza Bismilî. Çi heyf ke ewca de bi îxbarê Yuzbaşî Zîya û muxtarê dewa Selata Cêrên û millîsê dewanê dorûverê ewcayî ameyê qetilkerdiş. Îtiraf û belgenameyê derheqê ey de bi ma danê zanayîş ke Zîya, verêna mêrdimê dewlete bîyo, şîyo binê Xete û kewto mîyanê welatperweranê kurdan, înan ra tayê bi xo dayê bawerkerdiş û peynî de bîyo sebebê qetilkerdişê înan. Ena mesela de, fikrê ayê kurdperwer û azayê teşkîlatî ke sere ra Yuzbaşî Zîya sey ajanê dewlete qebûlkerdê û nêwaştê o mîyanê komeyê înan de ca bigîro, raşt vejîyayê. Labelê fatûreyê xeletîye zaf giran bî, rîpelêko trajîk tarîxê ma yo sîyasî sero kerd vêşî.
Wexto ke ma enê bêj mesele û hedîseyê tarîxî yê kurdan sero xebitîyenê, xusûsîyetêko balkêş ê sîyasetê dewleta Tirkîya vejîyeno meydan; kamcîn serkirdeyê nasyonalîst ê kurdan kişenê, sereyê înan cira kenê. Sey ke eno hedîse de zî beno û qumandarî vanê: “Ataturkî emir dayo, vato sereyê înan cira bikê û bîyarê.” Bêguman yew mexsed û mesajê serecirakerdene, enê bêj kar û kerdişanê hov û xeyrî însanî esto, mesaj merdan rê nîyo ganîyan rê yo. Wazenê vajê ke şima kamcîn vera hikumdarîya ma sere wedarnê û bikewê yew rayîro winayên (hanasarên), peynîya şima zî winî (bi eno hawa) bena.
Zelalkerdişê enê bêj hedîseyê tarîxê ma yo nizdî, zaf muhîm o. Bêguman heta eyro eno derheq de tayê çî ameyê vatiş û nûstiş, feqet tede gelek venganey û kemaney estî. Gama ke ma bala xo bidê rojnameyê tirkî yê ayê wextan, winî aseno ke ena mesela zî bi manîpulasyon û ziwanêko xirab ameya nûstiş. Ez xebityaya ke bi eno nûşte û cigêrayîşê verê destê şima, bişêna bineyna roşnayî bida tayê hetê tarî yê hedîseyê qetilkerdişê enê komeyê nasyonalîstanê kurdan.
09.07.2021
* * *
Şêx Salihê* Kurê Şêx Mihemedcanê Mîrqulîya:
Hedîseya Şêx Ebdurehîm û Diwanzdeh Hevalên Wî
Gelî cemaetê, ez Şêx Salih im, Şêx Salihê Mîrqulya me, kurê Şêx Mihemedcan im. Ezê vê gavê hedîseyekê pirr kevn ji we re bibêjim, texmînen ji vir û 63 sal berê ev mesele çêbûye. Ezê heqîqeta vê meselê ji we re bibêjim baş guhê xwe bidinekê û baş guhdar bikin.
Şêx Ebdurehîmê birayê Şêx Seîd Efendî, bi tevî 12 hevalên xwe ve di 23yê Temûza sala 1937an de bi tevî gruba xwe re ku ji diwanzdeh kesan pêk dihat, ew û diwanzdeh kesên din pêra bûn, ji binîya Xetê bi hev ra dihatin. Li ba me gundê Seletê heye, du heb Selet hene; Seleta Jêrî û Seleta Jorî. Mîrqulîya jî gundê min e, Perîşanê jî gundek e û Dirikê jî gundek e. Çima min navê van gundan got, çimkî ev hedîse di nava van gundan de çêbû.
Şêx Ebdurehîm (Efendî) bi tevî hevalên xwe ve bi şev berî ku şeveq lêxe, li Seleta Jêrî di bihurê çemê Dîyarbekirê ra derbas dibin. Wê demê muxtarê Seletê, navê wî Wisifê Rehîmê ye. Wisifê Rehîmê, serê sibê bi şefeqê re radibe ku here çolê paleyî bike. Di wê gavê de Şêx Ebdurehîm jî bi tevî wan hevalên xwe di rêya ber gund re derbas dibine. Ew rê rêya giştî bû. Wisifê Rehîmê wan dibîne, bala xwe dide wan ku tev jî bi tiving in. Ew êdî naçe paleyîyê, radihêje tifinga xwe yê nêçîrê, xwe bera ser rê dide, taqîba wan dike û hêdî hêdî li pey wan diçe.
Şêx Ebdurehîm bi tevî hevalên xwe ve diçe heta texma Seleta Jorî, li wê derê di ber çem de girekî mezin heye û çemê Seletê jî di ber wî re derbas dibe. Ew li ber wî girî disekinin. Êdî hatine erdekî rast û roj bûye ronahî ku di rêya xwe de dewam bikin wê ji alîyê merivên der û dorê ve bêne dîtin. Ji ber vê, dibêjin em xwe di ber çem de li nav pel û zil û gezikan de hetanî êvarê veşêrin, di vir de bin û gava êvarê şev bû tarî emê dîsa rabin birêkevin herin. Haya wan ji Wisifê Rehîmê tune ye ku li pey wan e, wan taqîb dike. Vana xwe bera çem didin, di ber çem da cîyê xwe çê dikin û tê da radizin.
Wisifê Rehîmê jî, ji wê derê ve lêdixe diçe Seleta Jorî. Wê demê Seleta Jorî xerabe bû, tenê malek tê de hebû. Ewê ku li gund rudinişt jî Emerê Koperî bû, carna jî jê re digotin Emerê Mihemed. Wisifê Rehîmê ji Emerê Koperî re dibêje: Qefleyek zilamên bi tevî tiving di ber gundê me re derbas bûn, min jî wan taqîb kirîye hetanî ber çem hatine û li wê derê xwe bera çem dane, xwe di nav pelga û gîya û gezikan de veşartine û ez jî waye hatime ji te re dibêjim. Emerê Koperî jî dibêje: De ka rabe em herin Seleta Jêrîn, hinkî gundîyên din bi tevî tivingan rakin bînin û emê herine qereqolê haya wan jî pê bixin. Qereqol jî hema di jorê wan de bûye, haya wan jê tune bû ku li raserî wan e. Emer û Wisêfê Rehîmê bi hev re dîsa difetilin tên Seleta Jêrî, bala xwe didine ku di gund de telaşe heye, gundî li hev diçin tên. Evana diçin ba gundîyan dibêjin ev çi qelebalix e, qey şer çêbûye. Gundî dibêjin na wele, qumandarê cendirmeyên Bismilê hatîye, dibêje waye eskerê min li binîya Seletê li ber çem rûniştîye, hinek nan û man ji me re bidin hevûdinê ezê ji wan re bibim.
Emerê Koperî ji ber ku daîm diçû Bismil, qumandarê cendirmeyan nas dikir, dibêje de ka em herine balê. Diçin ba wî, Emero bala xwe didîyekê ku erê cil û rutbeya wî yên yuzbaşîyan ne, feqet ew ne qumandarê cendirmeyên Bismilê ye. Emero jê dipirse dibêje tu çi kesekî? Ew dibêje ez qumandarê cendirmeyên Bismilê me. Emero jî radibe şeqamekê lê dixe û dibêje tu ne qumandarê cendirmeyên Bismilê yî, herhal tu jî hevalê wan mehkûma yî ku xwe li ber çem veşartine. Ew qumandar (ku navê wî Zîya ye) vedigere ji Emero ra dibêje aferîn, ji xwe ez jî li çavvekirîyekî wekî te digerîyam, tu merivekî bi aqil û jîr î, ji xwe ez jî li yekî wek te digerîyam û wa ye ez rastî te hatim. Gotina te ye, ez ne qumandarê cendirmeyên Bismilê me, ez hevalê wan meriva me, ev mirivan jî tev kesê namdar in, min wan ji binîya Xetê hebo û hebo civandîye ba hevûdinê, îqna kirîye, min van 12 zilamên hanê bi xwe ra anîye ku ez wan bînim têxim nava gobeka Tirkîya û ez îxbara wan bikim belkî efûya min jî derkeve. Min jî di wextê xwe de sûc kiribû, ez jî reviyabûm çûbûm Sûrîyê, min ji Sûriyeyê van merivan anîn ku efûya min jî derkeve.
Emero vedigere ji wî re dibêje: Ev merivên bi te re kî ne, tu wan nas dikî? Ew dibêje: Yek jê Şêx Ebdurehîmê birayê Şêx Seîd Efendî ye, ew serokê gruba wan e, tev di bin destê wî de ne, giş bi girêdayî wî ne, mezinê wan e. Ê yek jî Cemîlê Seyda ye, zilamekî meşhûr e û ew ji Licê ye. Yek jî Selehedînê kurê Seyîdxan e, Seyîdxan ji alîyê Mûşê yekî meşhûr e. Yek ji wê jî, Elî Efendîyê Stewrê ye, ji wî re dibêjin Elî Begê Stewrê. Yek ji wê jî Şêx Mîzbeh e, ji Şêxên mala Bokarkê ye. Yek ji wê jî Serreş e, feqet navê wî çi ye ez nizanim. Welhasilê kelam bi vî awayî navê çend kesan ji Emero ra dibêje.
Emero bi tevî Wisifê Rehîmê û bi çend zilamên gundîyan ve wî digrin û tînin qereqolê. Cîyê ku Şêx Ebdurehîm û hevalên wî xwe lê veşartîye, qereqol jî li jora wî cihî ye û pênc cendirme tê de hene û onbaşîyekî jî qumandarê wan e. Ji onbaşî re dibêjin ev kes mehkûm e, weha weha gotîye, evanê ku pêre ne jî navê wan tev ev in. Onbaşîyê qereqolê telefonê qumandarê cendirmeyê Bismilê dike, navê wî qumandarî Salih Zekî Beg bû. Zalih Zekî Beg ji onbaşî re dibêje, vê gavê ezê telefonê Sînanê bikim, dê cendirmeyên Sînanê bi tevî bekçîyên xwe ve bêne alî we û ezê telefonê qumandarê alayîya Dîyarbekirê jî bikim û wan jî têxim hereketê, lêbelê bila haya we ji wan hebe, wan winda nekin, wan taqîb bikin. Qederekî derbas dibe, onbaşî bi tevî Emerê Koperî û muxtarê Seleta Jêrî ve, bi tevî cendirme û bekçîyên Sînanê ve, hêdîka tev bi hev re têne ser hafa kendal û gazî wan merivan dikin dibêjin: Teslîm bibin, hun teslîm nebin emê we tevan bikujin.
Evana giş razayî ne, li ser gazîkirinê ji xew radibin, bala xwe didin ku hawîrdorê wan esker e. Radibin ser xwe, ji ber çem derdikevin û berê xwe didin bi alîyê çîyayê jorî ve, di ber çem re dimeşin lêbelê tivingan nateqînin, texmînen bi qasî 3 km. diçin. Li wê derê hinek cendirmeyên din jî gihîştin wan, ji Bişêrîyê esker hat û wekî din jî esker hatin gihîştin wan. Şêx Ebdurehîm û hevalên xwe bi qasî 3-4 km. çûne, gihîştine mintiqa gundê Mîrqulîya. Li wê derê teqîn çêdibe û Şêx Ebdurehîm (Efendî) şehîd dikeve. Hevalên wî hinkî li ser disekinin ku hetanî teslîm bibe. Piştî şehîdbûnê, hevalên wî ji mecbûrî termê wî li wê derê dihêlin û diçin. Wextê ku Şêx Ebdurehîm tê kuştin, hevalên wî jî tifingê bera Wisifê Rehîmê yê muxtarê Seletê didin û wî li wê derê bi tevî hespê wî dikujin.
Evana rêya xwe dewam dikin lêbelê teqe li eskeran nakin, hebo û hebo tivingan ji bo parastina xwe davêjin. Ji cîyê şehîdkirina Şêx Ebdurehîm, texmînen 2 kîlometreyên din jî rê çûne. Gihîştine ber cuha avê, li wê derê birinc çandibûn, ew cuha avê jî ya ava birincê bû. Li wê derê bi navê Serreş hevalekî wan xwe davêje nav cuha avê, xwe di avê de ber dide heta ku dikeve nava birinc û xwe di nav birincê da vedişêre. Ew li wê derê maye, kesî wî nedîtin. Hevalên wî derbas bûn û qederê du kîlometreyên din jî çûn û gihîştin gola avê. Ev gol jî ava wê ji wan newalên gundê Perîşanê tê. Gavanê gund jî dewarên xwe dianî li ser wê golê av dida. Cemîlê Seyda li wê derê birîndar dibe, birîna wî giran bûye û ji hevalên xwe re dibêje ez hew dikarim bi we re werim, hun herin, dev ji min berdin, ezê xwe di nava genim de veşêrim. Hevalên wî birêdikevin, ji wê derê jî texmînen sê kîlometreyên din jî çûne.
Êdî li wê derê gelek esker gihîştin deverê (mintiqê), alayîya Diyarbekir û Mêrdînê bi tevî qumandarên xwe ve bi gelek (erebeyên) cemseyan gihîştin wê derê, êdî esker û muhîmat pirr bû. Ew gihîştin texma gundê Dirikê û xwe xistine nav genim. Qumandarê alayîyê dibêje agir berdin genim, eskerekî agir berda genim û genimê hişk şewitî, agir bi cilê wan jî girt û ew li rastê man. Ew ku li rastê man, eskeran bi çekên giran li wan girêdan, weke ku tu bi bêran xwê biavêjî nava agir, ewqas sîleh teqîyan. Li wê derê pêre pêre 3-4 kes hatin kuştin, çar kes jî di nava genim de êdî ji hewla rihê xwe baz didin û agir jî bi cilê wan girtîye. Bi tevî cilê xwe yê agir xwe li gidîşan dixin û gidiş jî pêre dişewitin. Welhasil evana di nav geniman de hatin şewitandin.
Ew roj bi vî awayî derbas bû, şev kete erdê, bû tarî, ji wan merivan Şêx Mîzbeh, Selehedînê kurê Seyidxanê kerr û Elî Begê Stewrî, van her sêyan xwe veşartin, tarî keta erdê, xwe bera çemê Elodîna dan. Di nav wan gîya û gezan de geh bi alîyê rastê ve û geh bi alîyê çepê ve çûne, dawîyê berjor çûne û çûne gihîştine gundê Zengilo. Di navbera Elodîna û Zengilo de girek heye, li wê derê başçawîşek bi navê Huram û sê eskerên xwe hene, di navbera wan de pevçûn çêdibe û başçawîş li wê derê tê kuştin û eskerên wî jî xwe didin alîyekî, Şêx Mîzbeh, Selehedîn û Elî Begê Stewrê derbas bidin diçin nav çemê Elodîna, di nav çem de xwe di binê dirîyekê wekî çadirê de vedişêrin. Qederê Yek-du saetan li wê derê bîna xwe vedidin. Şêx Mîzbeh dibêje wan her du hevalên xwe, hun di binê vê dirîyê de bimînin, ev der mintiqa min e, tev gundê me ne, min nas dikin. Ezê derkevim binêrim ku esker tune be, ezê gazîyê we jî bikim, werim emê herin bigîjin gundekî û emê xelas bibin. Şêx Mîzbeh dertê, hevalên xwe li wê derê dihêle û diçe.
Şêx Mîzbeh li nêzîkê Farqînê bi şev xwe digehîne gundê Heşterê, li wê derê bi navê Abdulsemed zilamek heye, kurxaltîyê Şêx Mîzbeh tê, diçe li derîyê wî dixe, derî vedikin ku Şêx Mîzbeh e. Xêrhatina wî dikin. Şêx Mîzbeh dibêje, ez birçî me, hem betilî me û hem jî xew ji min çûye. Nan didinê, bi têr nanê xwe dixwe û cîya jê re datînin. Dibêjin, de tu li vê derê razê û serê sibê jî emê biçin paleyîya xwe bikin, haya kesî ji te tune ye, tuyê li vê derê bimînî heta êvarê ku êvarê tarî bû tuyê lêxî biçî. Ew jî bi kurê xaltîya xwe bawer dike, malûme betilîye, sîleha xwe jî datîne wê derê û bi serbestî dikeve nav cîyê xwe û radizê. Abdulsemed jî dertê derve, derî li ser wî kilît dike û rast diçe Farqînê li ba qumandarê cendirmeyan. Dibêje, wa ye Şêx Mîzbeh eşqîya ye, hatîye mala min, di xew da ye, min derî li ser wî kilît kirîye û werin wî bigrin. Qumandarê cendirmeyan bi tevî 4-5 cendirmeyan ve têne Heşterê û davêjin ser malê, wî ji xew radikin. Abdulsemed gazî dike dibêje: “Mîzbeh, te mala min xera kir û te ya xwe jî xera kir. Tu dengê xwe bikî û tifingê jî biteqînî, temamê hawîrdorê gund tije esker bûye, wê gund jî bişewitînin, gerek tu teslîm bibî. Şêx Mîzbeh jî nizane ku qumandarê cindirmeyan tenê bi 4-5 cendirmeyan ve hatîye, naxwaze zirarê bidê gund, teslîm dibe. Dibêje bila ji rûyê min zirar negîje gund. Çawa ku wî girtine, birine bi alîyê çemê Embarê, li wê derê wî dikujin û serê wî jî jêdikin. Ji xwe kîjanê ku bihate kuştin, digotin Ataturk emir daye, gotîye serê wan jêkin û bînin. Mesela Şêx Mîzbeh jî li wê derê qedîya.
Em îcar bêne ser wan her du hevalên wî yên ku Şêx Mîzbeh wan di hundirê diriyan de hişt, terka wan kir û çû. Em bêne ser van her du hevalên din ên Şêx Mîzbeh; Elî Begê Stewrê û Selehedînê kurê Seyîdxanê kerr. Ew jî demekî li benda Şêx Mîzbeh dimînin lêbelê ji wî xeber nayê. Şev bi ser wan re tê, ji binê dirîyê der tên, wê mintiqê jî nas nakin, vir de diçin û wê de diçin, xerîb in, nizanin wê bi ku ve herin. Ro li wan dide, dibe roj, ro tê çêlekdan û tesadufen di ber çemê Dîyarbekirê de dertên. Ro jî hinkî kişyaye, wê çaxê şivan jî pezê xwe anîye ser delava av dide. Ew her du diçin ba wî şivanî, dibêjine şivan: Wellahî em ji birçîna ketine, nan bi te re hebe, tu hinek nan bidî me baş e. Şivan dibêje: Welle heyran nan bi mi re tune ye, lê hun dibînin li wê alîyê avê gund heye, navê gund jî Qelacuxê ye. Yek ji we her duyan sîlehê xwe deynin vê derê û yê din jî herin gund ji xwe re nan bînin, werin. Selehedîn dibêje Elî Begê: De tu vê derê di nava gezika de rûnê, ji te re tifinga min û rextê min bila li ba te bin, ezê herime gund ji me ra hinek nan bînim. Selehedîn li ava çemê dide, hevîn bû û ava çem jî hindik bûye, jê derbas dibe û diçe gund. Bala xwe dide ku zilamekî extîyar di ber dîwarê xwe de li ber sîyê rûniştîye, silavê li wî dike, aleykûm selam. Ewê xwedîyê malê jê dipirse dibêje tu çi kesekî, ji ku ve tê? Ew jî dibêje: Ez rêwî me, em birçî bûn, hevalekî min jî heye, xêra xwe hinek nan bidine me. Evê xwedîyê malê jî navê wî Husên bû ji wî re digotin Husênê Xelef. Xusênê Xelef jî, zavayê wî Emerê Koperî yê Seletê bû. Husênê Xelef ji wî re dibêje: Malxirab tu rêvîyê kê derî, tu jî herhal ji wan mehkûma yî, waye li ser gomlegê te şûna qayîşê rext heye. Selehedîn jî ji ber betilandin û birçîbûnê îdraq nake ku li ser gomlekê wî şûna rext xuya bike. Selehedîn dibêje: Apê ez di bextê te û Xwedê de me, tu me muhafeze bikî, me xelas bikî. Xwedîyê malê dibê de rûnê, rûdine, nan dixwaze û nan jî nadinê. Ew ro jî tesadufen ji Tepê, ji Tepa Barava, Tepê jî nahiye ye, ji wê derê ve jî bekçîyekî bi wezîfe hatîye wî gundî, li mala muxtar e. Bi dizî xeber didine bekçî, dibêjin yek ji wan mehkûma li ba mala min e, were wî bigre. Bekçî jî radike tivinga xwe û tê dibîne ku Selehedîn li wê derê rûniştîyê, hema berê tivinga xwe dide noqê wî û dibêje teslîm be. Selehedîn dibêje: Lawo wa ye ji xwe ez teslîm im, sîleh bi mi ra tüne ye. Selehedîn hinek xwe ber bi koşeyê xanî ve dikşîne ku gazî hevalê xwe bike, bêje Elî Beg ji xwe wa ye ez girtî me, li wan bixe belkî tu min xelas bikî, lê nahêlin. Wî digrin, du merivan jî dişînin ber çem li ew cîyê ku hevalê wî li wê derê ye, gazî Elî Beg dikin dibêjin: Waye hevalê te li gund e, tu jî sîlehên xwe li wir deyne, were nav gund, vê derê nan bixwin, bila bibe şev, emê we derbasê Binxetê bikin. Mexsûs wî dixapînin. Elî Beg jî dibêje qey bira wisa ye, tivingên xwe dixe binê gezikan, ew jî li çem dixe, derbasê wî alîyê avê dibe, diçe gund û dibîne ku wa ye Selehedîn girtine û wî jî digrin. Welhasilî herduyan bi hev ve girêdidin, wan dibin Tepa Barava, ji Tepê dibin ku wan bibine Bismil, bi rê de herduyan jî bi tivingê dikujin û serê herduyan jî jêdikin. Mesela van herduyan jî bi vî awayî çêbû.
Em îcar bêne ser Cemîlê Seyda. Pişt re du-sê roj derbas dibin, li binîya gundê Perîşanê goleke avê hebû, li wê derê hîna erdekî neçinî hebû, genim bû, Cemîlê Seyda jî bi birîndarî xwe di nav wî genimî de vaşartibû. Gavanê Perîşanê her ro dewarê xwe tîne ser wê avê, Cemîlê Seyda jî gazî gavan dike û welhasil ê ew û gavan hevûdinê dibînin. Cemîlê Seyda ji gavan ra dibêje: Lawo ji min ra hinek nan bîne û hinek jî wan dermanê kurmancî çêke bi xwe re bîne, ez birîndarim. Gavan jî qederê sê roja hem ji wî ra nan dianî û hem jî derman dianî birîna wî derman dikir. Qederê sê rojan kesek pê nahese, hem ji wî re nan dianî û hem jî derman dianî ji bo birîna wî. Piştî sê rojan merivekî qey bi rewşa gavan waqif bûye, çûye îxbara gavan kirîye, gotîye gavanê Perîşanê li qeraxê golê ji yekî mehkûm ra hem nan dibe û hem jî derman dibe. Ji nû ve alaya esker dora wî genimî girtin, qasê sê-çar helqeya li dora wî genimî girtin, zilam û jin, gazî temamê xelkê wan gundan jî kirin û gotin gerek hun tev bêne taqîba vî merivî bikin, em giş jî bi tevî eskeran çûn wê derê, ber genim. Qumandarê alayîyê ji yekî cendirmeyê siwarî ra got, agir bera genim bide. Cendirmeyê siwarî ji hespê xwe peya bû, hespê wî jî yekî boz bû, rûnişt bi kirbîtê agir bera genim da. Gava agir bi genim girt, Cemîlê Seyda jî texmînen bi qasê 50 mîtro dûrê wî, di nava ginim de bû, hema ji nav genim rabû ser xwe, tifing berda serê wî cendirmeyî, cendirme di cî da quliband. Cemîlê Seyda pir nîşancî bû, hê nehate kuştin heyfa xwe hilanî. Bazda çû ser termê cendirme, rahişt hevsarê hespê ji destê cendime derxist, tifinga wî jî girt û li hespê cendirme siwar bû, li nava wî eskerî qelibî, ajot û çû. Temamê vê alaya esker bi hev ra û bi sîlehên giran li wî girêdan. Bi emrê Rebê alemê yek gule jî lê neket, ji nava temamê van eskeran derbas bû, xelas bû, ji nav wan derket. Feqet li jorê du girê piçûk hebûn, li ser wan her yek giran du tivingê makînelî danîbûn, haya Cemîlê Seyda jê tunebû, ket nava van herdu makînelîyan, herduyan bi hev ra li wî girêdan û li wê derê ew jî kuştin. Cenazeyê Cemîlê Seyda û yê wî cendirmeyî jî bi hev re anîn meydana gundê Mîrqulîya, gundê me û li wê meydanê avêtin ser erdê, serê wî jî jêkirin. Ew jî bi vî awayî çû.
Texmînen 7-8 roj di ser meselê re derbas bû, gotin tev qedîyane, kes nemaye û esker jî paşve vekişîya. Heta wê hingê tu kesekî ji tirsa nediçû çolê û karê xwe nedikir. Piştî ku esker çû û êdî gundîyan jî dest bi karê xwe kirin. Yekî gundîyê me hebû, navê wî Elî bû, ji wî re digotin Eloyê Xemê. Macir bû, ji Serhedê hatîbû. Ew ro çû ku erdê xwe biçîne, rênçberekî wî jî hebû ji wî re digotin Silêmanê Cewerê. Wextê taştîyê, ew taştîya axayê xwe jê re dibe diçe û bala xwe dide ku di wê qeraxê de bi qasê 250 mîtro dûr ve tiştekî wek termekî li wê derê xuya dike. Ew jî vê yekê ji Eloyê Xemê re dibêje. Elo jî dibêje: De ka lawo em taştêya xwe bixwin û paşê herin binêrin ka çi ye. Taştêya xwe dixwe, bîna xwe jî dide û dibêje de ka em herin binêrin. Herdu bi hev re diçin lê mêze dikin ku cenazayek e û li erdê ye. Havîn e, germ e û kurm jî ketinê.
Ew Eloyê Xemê hema derhal dev ji karê xwe berdaye û hate malê, rast hate ba bavê min. Bavê min jî li eywanê rûniştîye û qefleyek zilam jî li dorê ne, ji bavê min ra got: Şêxê min, min cenazeyek li kêleka erdê xwe dîtîye, de ka tu dibêjî çi? Bavê min got: Lawo bila Şêx Salih jî bi we ra bê, herine qereqolê, xeberê bidine qereqolê bêjin wa ye cenazeyekî li wê derê heye, bila haya wan jî hebe û bila zerar ji gundê me ra neyê.
Ez (Şêx Salih) û Eloyê Xemê bi hev ra çûn qereqolê, qereqol nêzî me ye, li hafa Seletê ye, ji nav me, yê ku bi tirkî zanibû tenê ez bûm. Min bi tirkî ji onbaşîyê qumandarê qereqolê ra meselê got, onbaşî jî telefona qumandarê cendirmeyan kir, jê re got. Qumandarê cendirmeyan jî, gote onbaşî de herin, çi li ser wî cenazeyî hebe, temamê eşyayî wî tesbît bikin, binivsînin û wan eşyayên wî bigrin û werin. Du cendirme hatin, ez û zilamê gundîyê me jî em bi wan re çûn. Bavê min wê demê ji min re got: Şêx Salih dîqet bike, de ka ew cenaze ku cizdan-mizdan li ser wî hebe lê binêre, bê navê wî çîye.
Em çûne ser cenazeyê wî, me bala xwe dayekê; zilamekî bi sûret e, sûretê wî bi qandî du tilîya ye, şalwarekî qabardîn ê giran li ser wî ye, potîneke zer di lingê wî de ye, şemleke ji van şemlên hemawî li kêleka wî bû û sê-çar gep nan jî di nav de bû, guleyek li destê wî ketibû û yek jî ji pêşî ve li qirika wî ketibû û di paş sitûyê wî de avêtibû. Meriv texmîn dikir ku ew bi birîna qirika xwe miribû. Havîn bû, germ bû û hinek kurm jî ketibûn birînên wî. Evan cendirmeya cilê wî heb û heb jê kirin û nivîsandin; gomlekê wî nivîsandin, şalwarê wî nivîsandin, potîna wî nivîsandin, goreyên wî nivîsandin. Rengê potînên wî zer bû. Wextê ku gomlekê wî vekirin di binê gomlekê de yêlegekî karê Erzerumî, çil qumçikî yê firêzê zer lê bûn, gustîleke zêr a bi qîmet di pêçîya wî de bû, kirin nekirin gustîl ji pêçîya wî derneket. Eşyayê wî giş dan hev û me bi tevî cendirmeyan lêxist hatin. Cuzdan li ser wî derneket lê tenê mohrek zîv li ser wî derket, mora wî sê parsû bû û weha digerîya, li ser wê mohrê nivîsîbû “Şêx Ebdurehîmê Palewî”.
Gava min wisa got, bavê min girîya, ew zilamên kêleka wî jî heyret kirin. Bavê min hinek girîya, paşê hinek rehet bû, bîna wî derket. Zilamên wê derê ji wî pirsî gotin Şêxê min xêr bû, ew meriv kî bû, qey te nas dikir. Bavê min got: Lawo ew meriv Şêx Ebdurehîmê birayê Şêx Seîd Efendî ye.
Cendirme çûn, qederkî ma û me dî cendirme dîsa hatin, gotin qumandar emir daye gotîye herin bi kêrekê pêçîya wî jêkin û gustîla pêçîya wî derxin û serê wî jî jêkin bînin. Em bi xwe ra birin û em çûn. Cendirme newêribûn bi tenê herin ser cenazeyê wî. Anîn kêrikê danîn ser pêçîya wî ku jêkin, hîn kêrik negihîştibû pêçîya wî, gustîl ji xwe ber ji pêçîya wî hate xwarê. Gava gustîl ji ber xwe ve derket, ew cindirme tirsîyan, xofê li wan girt. Rahiştin gustîlê û pişt re serê wî jî jêkirin xistine torbeyekî û çûn, me lêxist em hatin.
Piştî ku cendirme çûn, bavê min gazî gundîyan kir, kefen anîn, bêr û qazmeyê xwe girtin, bavê min jî li pêşîya wan û me lêxist em çûn ser cenazeyê wî. Ew rêya ku li Mîrqulîya, ji gundê me diçe Sînanê, ji wê rê qederê 200-300 mîtroyî dûr ketîye. Bavê min got: Gornê wî di ber rê de emê bikolin, me cenazeyê wî ji wê derê anî û di ber rê de bi merasîmeke dînî defn kir û em hatin malê. Piştî ku em hatine malê, texmînen bi qederê hefteyek û deh ro derbas bûn yan nebûn, hinekan îxbara bavê min kirin û gotine: Şêx Mihemedcan cenazeye wî eşqîyayî bi merasîmeke dînî defin kiriye. Mifrezeyek cendirme bi 10-15 eskeran hatin bavê min girtin û bi peyatî dan pêşîya xwe û birin Bismil. Ez jî li pey bavê xwe bi wan re çûm, qaymeqamê Bismil dost û mirîdê bavê min bû, pirr jê hezdikir. Bavê min ji min re got: Şêx Salih siwarê hespê be zû here Bismil, xeberê bide qaymeqam, bila haya wî ji min hebe. Ez çûm cem qaymeqam, min jê re hal û meselê got. Wê demê dema sîyasetê bû, wextê Xelk Partîsî bû, heqîqeten jî eger qaymeqam mudaxele nekira, bavê min xelas nedibû, wê bavê min jî bikuştana. Dawa van camêran bi vî awayî bû, ji ruhê temamê wan şehîdan ra fatîhayekê bixwînin.
* Şêx Salih, sala 1922an ji dayik bûye û di sala 2006an de wefat kirîye. Di medresê de xwendîye û herweha mekteba seretayî ya Cumhurîyetê jî xwendîye. Dema ku ew hedîse çêbûye, ew ciwanekî 15-16 salî bûye û yek ji şahidê çêbûna bûyerê ye. Ev gotara wî, bi video, di roja 19.07.2000an de hatîye tomarkirin (qeydkirin).
[1] Feyzi Bilgin (Abdurrahimoğlu), Yakılan Şeyh, Ekovizyon Yayıncılık, 2006, r. 231
[2] Feyzi Bilgin (Abdurrahimoğlu), Yakılan Şeyh, Ekovizyon Yayıncılık, 2006, r. 231
[3] Cîgerxwîn, Jînenîgarîya Min, APEC, 1983, r. 177 (Ji arşîva Lutfî Baksî)
[4] Ahmet Süreyya Örgeevren, Şeyh Sait İsyanı ve Şark İstiklal Mahkemesi, Temel Yayınları, İstanbul, 2002, r. 221
[5] Îsmaîl Heqî Şaweys, Komîteya Îstîklala Kurdistan, Kovara Bîr, Hejmar: 2, Havîn, 2005, r. 35
[6] Martîn Van Bruinessen, Ağa Şeyh Ve Devlet (Kürdistan’ın Sosyal ve Politik Örgütlenmesi), Özge Yayınları, r. 357
[7] Cîgerxwîn, Jînenîgarîya Min, APEC, 1983, r. 177 (Ji arşîva Lutfî Baksî)
[8] Malmîsanij, Şêx Mehdî (Şêx Meydî), Vate, nr. 3 (23) Zimistan 2004, r. 51
[9] Malmîsanij, Şêx Mehdî (Şêx Meydî), Vate, nr. 3 (23) Zimistan 2004, r. 54
[10] Feyzi Bilgin (Abdurrahimoğlu), Yakılan Şeyh, Ekovizyon Yayıncılık, 2006, r. 239
[11] Feyzi Bilgin (Abdurrahimoğlu), Yakılan Şeyh, Ekovizyon Yayıncılık, 2006, r. 240-241
[12] Feyzi Bilgin (Abdurrahimoğlu), Yakılan Şeyh, Ekovizyon Yayıncılık, 2006, r. 240-241
[13] Feyzi Bilgin (Abdurrahimoğlu), Yakılan Şeyh, Ekovizyon Yayıncılık, 2006, r. 247-248
[14] Rohat Alakom, Xoybûn Örgütü ve Ağrı Ayaklanması, Avesta Yayınları, 1998, İstanbul, r. 36
[15] Tan, 18 Temmuz 1937, s. 11
[16] BCA, T.C. Dahiliye Vekaleti Eminiyet İşleri Umum Müdürlüğü, 12/12/1934
[17] BCA, T.C. Dahiliye Vekaleti Eminiyet İşleri Umum Müdürlüğü, 9/9/1937
“Başvekalet Yüksek Makamına
9/9/1937
1- Beyrut Konsolosluğundan alınan 5/9/937 günlü ve 173 sayılı yazıda: 30 Ağustos günü Mardinli Abdülkerim, Osman, Kerim, Şeyh Said’in akrabalarından Mehmed ve bazı diğer Kürtlerden mürekkep on sekiz kişilik yeni bir çetenin Hoybuncular tarafından Türkiye’ye gitmek üzere Şamdan Halebe sevkedildiği ve 2 Eylülde Ermeni Misis’in sürdüğü otokarla Halepten Azaza gittikleri muhtelif menbalardan haber alındığı bildirilmiştir…”
[18] Feyzi Bilgin (Abdurrahimoğlu), Yakılan Şeyh, Ekovizyon Yayıncılık, 2006, r. 263
[19] Son Posta, 18 Temmuz 1937, s. 3
[20] Son Telgraf, 18 Temmuz 1937, s. 1
[21] Tan, 18 Temmuz 1937, s. 11
[22] Tan, 18 Temmuz 1937, s. 11
[23] Son Posta, 18 Temmuz 1937, s. 3
[24] Son Telgraf, 18 Temmuz 1937, s. 1
[25] Tan, 18 Temmuz 1937, s. 11, Haber, 18 Temmuz 1937, s. 4
[26] Son Posta, 18 Temmuz 1937, s. 3
[27] Şêx Salihê Mîrqulîyan (1922-2006), qeydê videoyî, 19.07.2000
[28] Son Posta, 18 Temmuz 1937, s. 3
[29] Silêmanê Evdilqadirî, lajê Evdilqadirê Hecî Reşîdî yo û ay wext dewa Sînan de roniştê. Vatişan gore eslê înan Mûş ra yo, Mûş ra ameyê ewca. Ewcayan de bîyê wayîrê erd û arazîyêk zaf zêde.
[30] Yusuf Bozaslan vano: “Ez şofêrê kamyon bîya û rojêk hetê Batmanî ra ameyênê Dîyarbekir; rayîrê sero yew kal raştê ma ame, mi ey girewt şofêrmehelî, mi ra va ez wazena şora Farqîn, nameyê mi zî Emer o û dewa Seleta Bismilî ra ya. Pers û şinasnayîşî ra pey, ey dest bi qisekerdişî kerd û mi ra vat: Ez wextê dest pê kerdişê hereketê Şêx Seîd Efendî de 30-35 serre bîya. Ay wextan dewa ma de hem postexane û hem zî qereqol bînê û rojêk midurê postexanî veng da mi, ez şîya hetê ey û mi ra vat: Ez wazena bi to reyde qisey bikerî. Winî aseno ke ti yew mêrdimo baş û maqûl î. Ti bi nimitikî ena dewe, dewê dorûverê encayan, heta bişênê se ke mîyanê qeza de, goşdarîya şarî bikê û bala xo bidê ke çi xeberî qisey benê, aleyhê hikûmetî de çi vajîyeno. Pêrine pêser bike û bê mi ra vaje ke ez to bi meaş ra girê bida. Mi bi vateyê ey kerd, xeber û malûmatê dorûverî resnayênê ey.
Cira pey, rojî midur û qumandarê qereqolî ez waşta û ez şîya hetê înan. Wurdîn pîya mi ra vat: Eskerê Şêx Seîdî ameyê heta nizdî dewanê Dîyarbekire û dorûverê şeharî girewto ablûqa. Ti û filan kes pîya şirê bikewê mîyanê înan, eger gama ke kewtî mîyanê şeharî, şima zî qefleyo verên de bi înan reyde bikewê şeharî mîyan. Şima ke kewtî mîyanê şeharî, hema dest bi talan û şikênayîşê keber û cemekanê dikanan bikê. Şima şêna se ke dest bifînê navran û tumananê cinîyan. Bizanê ayê ke karo winayên bikê tena şima hurdî nîyê, sey şima gelek kesê bînî zî estî labelê şima yewbin nêşinasnenê. Kar û wezîfeyê şima eno yo. Ma şîyê dewa Tileloyî de kewtî mîyanê lejkeranê şêx Seîdî.” (Amed Tîgrîs & Bakî Kaymak, Katibê Şêx Seîdî Fehmîyê Bîlal, Weşanxaneyê Apec-Tryck, İst. 2019, r. 96, 97)
[31] Şêx Salihê Mîrqulîya (1922-2006), qeydê videoyî, 19.07.2000
[32] Goreyê vateyê Kek Talat Înancî û neqilkerdişê şarê mintiqa: Derheqê Serreşî de meseleyêka balkêşe yena vatiş; vanê gama ke eskerê tirkan taqîbê înan kenê û şopa ey çarnenê, o mîyanê medrebê birincî ra vejîyawo û xo verê çemî de binê lema dirikêrî de, mîyanê pûş û palaxe de erd ra derg bîyo û xo ewca de limnayo (nimnayo). New des gamî nizdîyê ey de zî, di kesseyî pîya kay kenê, xo ver pê danê û vengê teqireqa înan zî ewcayan de vela beno. Velabîyayîşê teqireqa vengê kessan, tersêko gird cirê peyda keno; xo pîze de vano, nika eskerî ver bi vengê teqireqa kessan bêrê do mi bivînê. Aya game nefes piro peyseno, ereqêko cemedin dano teber, seba ke nêbêro vînayîş heta ke cira yena xo bi erd ra dusneno û zeliqneno. Ayo hîng de zî eskerî yenê ver bi vengî û ewnîyenê ke di-hîrê kesseyî xo ver pê danê û vengê teqireqe, ayê kessan ra vejîyeno. Eskerî ewca ra agêrenê pey ser şonê. Homay jê (yê) rê pê ano û eskerî ewca de ey nêvînenê. Bado ke eskerî ewca ra şinê, biney xewle beno, Serreş ewca ra vejîyeno û ayê hurdî kessan jî ewca de kişeno. Vanê ay mesela ra pey, Serreşî, heyatê xo de kam ca de yew kessa vînaya se ke, kessa ewca de kişta.
[33] Şêx Salihê Mîrqulîya (1922-2006), qeydê videoyî, 19.07.2000
[34] Şêx Salihê Mîrqulîya (1922-2006), qeydê videoyî, 19.07.2000
[35] Uğur Mumcu, Kürt-İslam Ayaklanması 1919-1925, Tekin Yayınevi, 1991, Ankara, r. 203. (Diyarbakır Valisi Cihat Ökmen’in Avni Doğana yazdığı 25 Ekim 1943 gün ve 1197 sayılı yazı).
[36] Tan, 18 Temmuz 1937, s. 11
[37] Şêx Salihê Mîrqulyan (1922-2006), qeydê videoyî, 19.07.2000
[38] Feyzi Bilgin (Abdurrahimoğlu), Yakılan Şeyh, Ekovizyon Yayıncılık, 2006, r. 264-265
[39] Mehmûd Yeşîl, Desteyek ji Çîroka Jiyan Min, Doz Yayınları, İstanbul, 2009, r. 56
[40] Mehmûd Yeşîl, Desteyek ji Çîroka Jiyan Min, Doz Yayınları, İstanbul, 2009, r. 56
[41] Son Posta, 18 Temmuz 1937, s. 3
[42] Haber, 18 Temmuz 1937, s. 4
[43] Dawid Baxustanî, 12.07.2021
[44] Son Posta, 18 Temmuz 1937, s. 3
[45] Tan, 18 Temmuz 1937, s. 11
[46] Son Telgraf, 18 Temmuz 1937, s. 2
[47] Son Telgraf, 18 Temmuz 1937, s. 1
[48] T. C. Resmî Gazete, Yüzbaşı Yıldırım Ziya Belentepe’nin mahkûm olduğu cezanın affı hakkında kanun,
Kanun no: 3532 Kabul tarihi: 29/6/1938, s.10303
[49] T. C. Resmî Gazete, Cumartesi 16 Temmuz 1938, Kanun No: 3532 Kabul tarihi: 29/6/1938
[50] T. B. M. M. Zabıt Ceridesi, Cild 26, s. 189.
“Yüzbaşı Yıldırım Ziya Belentepe’nin mahkûm olduğu cezanın affı hakkında Adliye encümeni mazbatası (5/69)
Adliye encümeni mazbatası
- B. M. M. Adliye encümeni
Esas No. 5/69, Karar No. 67 , 28-VI- 1938
Yüksek Reisliğe
Yüzbaşı Yıldırım Ziya Belentepe tarafından takdim olunub Arzuhal encümenine havale edilen dilekçede yaptığı hizmetlere mukabil mahkûm bulunduğu ceza ile maznun (sanık) bulunduğu suçlarının affı istirham olunmuş ve Millî Müdafaa vekâletinden Arzuhal encümenine gönderilen iki kıta tezkerede ise mumaileyhin (adı geçenin) vatanî hizmetleri zikredilmiştir.
Arzuhal encümeni Millî Müdafaa vekâletinin cevabî tezkerelerine ve merbutatına (ekli ve bağlı şeyler) nazaran mumaileyhi Yüksek Meclisin affına mazhar olmağa lâyık görerek dahilî nizamnamenin 54ncü maddesi mucibince keyfiyeti bir mazbata ile Encümenimize inha etmiştir.
Adliye ve Millî Müdafaa vekillerinin huzurlarile yapılan tedkikat neticesinde Yıldırım Ziya Belentepe’nin Yedinci kolordu askerî mahkemesinin 130 esas ve 230 karar sayılı ve 20 ikinci kânun 1937 günlü karar ile bir sene altı ay ve 20 gün hapsine ve ordudan ihraç cezalarına mahkûm bulunduğu ve bu kararın katiyet kesbettiği (kazandığı) ve ölüme sebebiyet vermek ve yabancı memlekete kaçmak ve usulsüz şikâyette bulunmak suçlarından dolayı da hakkında takibat yapılmakta olduğu anlaşılmıştır.
Keyfiyet müzakere edilerek Millî Müdafaa vekâletinin tezkerelerindeki mucib sebbelere ve Millî Müdafaa vekilinin şifahî izahatına binaen Arzuhal encümeninin mumaileyhin affa lâyik olduğu yolundaki kanaatine Encümence de iştirak edilmiş ve bu babda bir kanun lâyihası tanzim olunmuştur.
Tanzim kılınan kanun lâyihası müstaceliyet teklif ile Umumî Heyetin tasvibine arzolunmak üzere Yüksek Reisliğe sunulur.”
“Adlîye Encümeninin Teklîfî
Yüzbaşı Yıldırım Ziya Belentepe’nin mahkûm olduğu cezanın affi hakkında kanun lâyihası
Madde 1 – İzmitli 319 doğumlu Mehmed Tenziloğlu Yüzbaşı Yıldırım Ziya Belentepenin mahkûm bulunduğu bir sene altı ay ve yirmi gün hapis ve ordudan ihraç cezası hukukî neticelere de şamil olmak üzere affedilmiştir.”
Başkan -Kabul edenler… Etmeyenler… Kabul edilmiştir.” (T. B. M. M. Zabıt Ceridesi, Cild 26, s. 189)
[51] BCA, 143 – 38 -19, P. Yzb. Yıldırım Ziya Belentepe’nin rahatsızlığı sebebiyle emekliye sevki, 09.12.1940
