Danasîna Mem û Zînê: Komeleka Kurd a Dînamîk

Siddik BOZARSLAN

”Wek ku me li jor jî da zanîn, Xanî xwestîye salixê komeleka Kurd a dînamîk û livok û gîyanî û geş bide. Hozanê gewre, jibo nîşandan û salixdana komeleka weha, hêla Botan û bajarê Cizîrê bijartine. Cizîr serbajarê dewleta Botan a xweser e, di eynê demê da jî merkezeka çandeyî ya giring e jibo gelê Kurd. Cizîr bajarekî boş (tijî, gewz, dagirtî) e; wek serbajarê dewletê, li wir mîr û wezîr hene, esker û fermandar hene, me´mûr û kargêr hene, dewlemend û xizan hene, sûk û bazar hene, bazirgan û dikandar hene. Her celebek ji wan alîyekî jîyana bajêr temsîl dike; karên wan hemîyan hev temam dikin û bi karên wan, bi xebata wan, bi tevger û pêwendîyên wan jîyana komelê pêktê û geş dibe;  komel bi wan û bi karên wan dikemile, digîje rewşeka dînamîk û livok, dibe komeleka geş û têkûz û gîyanî.

Em li çend numûneyan binêrin:

Qalkirin û salixdana pîrozkirina Newrozê di beşên 11´an û 12´an da, bi serê xwe numûneyek e jibo nîşandana komeleka weha livok û dînamîk. Di beşê 14´an da jî salixdana gêjbûn û bêhişbûna kesên ku di dema pîrozkirina Newrozê da li Sitîyê û Zînê rast hatine, dibe neynikek û ronayî dide ser geşî û boşayîya wê komela Kurd; wê komelê tîne ber çavan û raber dike.

Di beşê 19´an da, dema dayeya Sitîyê û Zînê ji falavêj dipirse ku evîndarên her du keçikan kî ne, weha salixê bajarê Cizîrê dide:

”Şêxê min, tu dizanî ku ev der Cizîr e                                                                                              têkda kesên giregir û malmezin û Kurdemîr e”

Di beşê 22´yan da jî, xwazgînên ku diçin nik Mîr û Sitîyê ji Tacdîn ra dixwazin, weha tên nasandin:

”Hin kesên dadkar, hin jî kesên zanyar                                                                                        hin kesên nexwendî, hin jî malmezin û fermandar” 

Dîsa di wî beşî da, piştê ku Mîr daxwaza wan qebûl dike û Sitîyê dide Tacdîn, kesên ku jê ra sipas dikin bi van malikên ha tên nasandin:

”Bi tevayî mela û şêx û mîran                                                                                                         axa û malmezinên giregir û feqîran    

Vêkra bi devê xwe ew bûn pesindar                                                                                               têkda bi dilê xwe ew bûn duakar” 

Di beşê 23´yan da, di qalkirina daweta Sitîyê û Tacdîn da ew dînamîkî, livokî, gewzî û geşîya komelê û bajarê Cizîrê xweştir tê ber çavan:

”Wê debdebeyê wisa anîn coşê û kelecanîyê, însan                                                                                         Wek ku zelzele çêbûbe, pêkve rakirin ser lingan  

Bajarî  gişt, ji mêran heta jinan                                                                                                                   cilên wan, xeml û xêzên wan li wan  

Wek deryayeka lihevketî ya pirrpêl                                                                                                         jibo temaşekirinê dilivîyan, dihejîyan û didan pêl”

Dîsa di wî beşî da ev salixdan heye:

”Afirî bi wî awayî ji hemî evîndaran ra cî                                                                                       Firfirok û find têkilhev bûn li wî cî   

Sofîyan û melayan, xizanan û paşan                                                                                              vêkra dest pê kirin ketin nihêrtin û temaşan”

Di komeleka wisa geş û boş da, bê guman ji her celebî mirov hene; li tenişta dewlemendan û malmezinan xizan û parsek jî hene, li rexê mela û sofîyan tolaz û jinperest jî hene, li ber qencan xirab jî hene. Dîsa di beşê 23´yan da, dema qala reşandina diravan ji alîyê zavê ve li serê bûkê tê kirin, tê gotin ku ew dirav wisa pirr bûn ku xizan û parsek gişt dewlemend kirin, bi wî awayî jinperest û tolaz gişt muflis bûn, xizan û dewlemend jî hemî bûn wekhev:

”Wisa têrdirav bûn xizan û parsekên belengaz                                                                              muflis bûn hemî jinperest û hemî tolaz  

Xizan û parsek, têrdirav û zengîn                                                                                                                 kêfxweş û dilbikul, dilşa û xemgîn  

êdî ji hev nedihatin bijartin û nedibûn naskirî                                                                                                   Te digot qey hemî mîr in, mîrîtîya wan morkirî”

Di komeleka wisa boş û geş da elbet kesên bengî û serxweş jî hene; di wî beşî da qala wan jî tê kirin ku di dawetê da rabûne reqs û govendê:

”Çi qas ku hebûn bengî û serxweş li Botan                                                                                                 têk rabûn ger û çerx û leystik û lotan”

Komela Kurd a ku Xanî qala wê kirîye û salixê wê daye, dînamîkî û geşîya wê ne tenê di şayî û dawetan da dîyar dibe; lê her weha, di hemî goşeyên jîyanê da dîyar dibe û tê ber çavan. Mesela, di nêçîrê da jî ew dînamîkî tê dîtin. Di beşê 36´an da, dema qala çûyîna Mîr a nêçîrê tê kirin, tê gotin ku li ser fermana Mîr mêr gişt rabûn û çûn nêçîrê:

”Şefeqê ku nîşanê wan da elamet                                                                                                          êdî rabû di wî bajêrî da qîyamet 

Mêran vekirin qertal  jî, bazên wek ba jî                                                                                                Şêran  digel xwe birin hem piling û hem tajî 

Ji mirovan û lawirên nêçîrê yên wek qertal û şêr                                                                                  qet ferdek nema û newesta (nesekinî) li bajêr   

Mirov, û ji kedîkirîyan heta kûvîyan hemî heywan                                                                                  û her weha zarûk, hem jî kesên aşvan û rezvan 

Bi kurtî, koma mêran, ji gencan heta kalan                                                                                                bi tevayî kesek nema ji wan li malan”

Paşê salixê nêçîra wan tê dayîn û tê gotin ku wan gelek lawirên kûvî kuştine, gelek jî gîyanî girtine. Di dûwayîya wî beşî da, dûwayîka nêçîrê weha tê nivîsîn:

”Lawirên kuştî, ji xwe ra birin belengaz û xizanan                                                                             Lawirên girtî, bi xwe ra birin mîran û xanedanan”

Yek ji goşeyên jîyanê jî, bê guman şîn e. Komeleka wisa dînamîk û geş û boş, çawa di şayî û dawetan da radibe ser lingan, di şînan da jî wezîfa xwe tîne cî. Xanî di ”Mem û Zîn”ê da qala wê wezîfeyê jî kirîye. Di despêka beşê 53´yan da dema qala mirina Memê di girtîxanê da kirîye, daye zanîn ku Botan gişt ketîye şînê û weha salixê wê rewşê daye:

”Gîyan ku ji girtîxana laş derket û cûda bû                                                                                                 qîrîn û hewar di bajêr da rabû 

Bû welwele û hewar, bilind bû dengê zarîyê                                                                                                    bû zelzele, û hemî bezîyan çûn wê hewarîyê  

Botan, Wan ji mezinan heta biçûkan                                                                                                                ji jinan heta bigîje keçan û bûkan 

Ji malmezinan, qedirbilindan û kesên giregir                                                                                                   û mîrza û xort û kesên ji rêzê yên ne cîgir   

Yek ferdek nema di bajêr da dilxweş                                                                                                               Hemî sersem û bêhiş bûn, wek kesên serxweş  

Vêkra dibezîyan bi ser Memê ve                                                                                                         Wan derd birin bi ser xemê ve”

Dîsa di wî beşî da weha gotîye:

”Mirov û lawirên kedîkirî û kûvî, heta bigîje mûrîyan                                                                                 teyr û dar û ber, tewr heta bigîje tiştên bêgîyan 

hemî jibo Memê dinalîyan                                                                                                                       her yek bi meqamek û awayek dikalîyan”

Tiştekî balkêş ê dî jî ev e ku, wek şayî û dawetan, di şînan da jî hemî celebên hevwelatan cî girtine û wezîfeyên xwe anîne cî. Mesela, di beşê 55´an da, hatîye gotin ku piştê definkirina Memê, Zînê çûye ser gora wî û dest bi girînê kirîye; xeyn ji wê jî, hemî kesên ji celebên cure cure girîyane:

”Esker û çekdar û mîran                                                                                                              derwêş û gundî û feqîran 

Dîlber û rind û nazenînan                                                                                                                 horî û perî û xemrevînan  

Hewar dikirin hemîyan pêkve wan                                                                                                     Digîha çerxa felekê ya şîn, qîrîna wan”

Ev şîn û girîn ne tenê jibo Memê bûye; jibo Zînê jî piştê mirina wê şîn hatîye kirin. Xanî, dîsa di beşê 55´an da weha qala şîna Zînê kirîye:

”Wan şînîyê ku berê bûbûn dilbirîndar                                                                                                                                        careka dî, ji nû ve kirin gazî û hewar 

Qîrînên ji gîyanên haziran, digel hewaran                                                                                                 û feryadên siriştî yên wan temaşekaran

Ji erdê, sê roj û sê şev                                                                                                                       diçûn erşê bilind, li pey hev” (eynê eser r. 38-42)

Geef een reactie

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *