Faik Bulut
19 Kasım günü Dersim hadisesinin failleri diye tutuklanıp idam edilen Seyit Rıza ve arkadaşlarının ölüm yıldönümüydü.
Bu münasebetle olaya biraz daha farklı ama içeriden bakan bir anı kitabından söz edeceğim.
Karerli Mehmet Efendi.jpg
Karerli Mehmet Efendi / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Anıların yazarı Kârerli Mehmet Efendi, 1887’de Bingöl’ün Kiğı ilçesine baÄŸlı Kârer beldesinin SaÄŸyan köyünde dünyaya geldi.
Ä°lk, ortaokul ve lise öğrenimini Elazığ’da tamamlayıp Ä°stanbul’da tıp eÄŸitimine baÅŸladı; gözündeki rahatsızlık nedeniyle verilen çürük raporu sonucu okuldan çıkarıldı.
Bunun üzerine Avrupa ile ABD’de altı ay tedavi gördü.
1912-1913 yıllarında memleketi Kiğı’da Sandık EminliÄŸi görevine baÅŸlamış; Osmanlı-Rus savaşı sırasında milis olarak cepheye gitti.
SavaÅŸ sonrasında Elâzığ’a yerleÅŸerek ticaret ile uÄŸraÅŸtı, ilaveten Muhacereyen (Göçmen) YerleÅŸtirme Komisyonunda çalıştı.
1919 yılında Sivas Divan-ı Örfisi’ne sevk edilmiÅŸ, üç ay tutuklu kaldıktan sonra serbest bırakıldı.
Sivas Kongresi’ne izleyici olarak katıldıktan sonra memlekete döndü.
2.jpg
FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
1925 Åžeyh Said olayına fiilen katılması; ancak Kürt birliklerin Elazığ’ın ele geçirmesi sırasında hareketin sorumlusunu dönemin Dersim Mebusu Hasan Hayri ile birlikte ziyaret etmesi yüzünden Ä°stiklal Mahkemesi’ne sevk edilip idamla yargılandı, son andaki yargıç kararı deÄŸiÅŸikliÄŸinden ötürü kendisine 101 yıl ceza verilip Afyon Cezaevi’ne sürgüne gönderildi.
1927 yılındaki af dolayısıyla cezaevinden memlekete döndü.
Çilesi bununla bitmedi; 1959 yılına kadar çeşitli baskı, zulüm ve acı anılarla hayata gözlerini yumdu.
-.jpg
Kitabın tam adı şöyle: Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım 1915-1958.
Ali Rıza Erenler Erenler tarafından yayına hazırlanan kitabın basımı Kalan Yayınları tarafından Ağustos 2007 yılında gerçekleştirildi.
4.jpg
FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Sait Elçi, Ali Rıza Erenler, EÅŸref Yıldız, 1950’li yıllar.jpg
Sait Elçi, Ali Rıza Erenler, EÅŸref Yıldız, 1950’li yıllar / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Kârerli Mehmet Efendi, aslında Mustafa Kemal ve arkadaşları tarafından kurulan cumhuriyet rejimi taraftarıydı. Ayrıca Mustafa Kemal ile İsmet İnönü hayranıydı.
Öte yandan çeliÅŸkili görülse bile 1925 Åžeyh Said hareketi nedeniyle sonradan idam edilecek olan Dersim Mebusu Hasan Hayri’nin onun hayatında paha biçilmez bir önemi vardır.
Hasan Hayri Bey’in oÄŸlu Naci Bey (1938’de Karaman’a sürgün edildi).jpg
Hasan Hayri Bey’in oÄŸlu Naci Bey (1938’de Karaman’a sürgün edildi) / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Kârerli Mehmet Efendi inanç olarak Alevidir. Bingöl, Dersim, Varto, Elazığ ve çevresinde yaşanan toplumsal olayları, aşiret ilişkilerini, mezhep çatışmalarını biraz da Alevi-Sünni çekişmesi ekseninde değerlendirmişti.
Bu arada gerek ezilen halka, yoksul köylülere bakışı olumludur. Bazı devlet yetkilileri ve kurumlarının köylülere reva gördükleri baskı, zulüm ve sömürüyü kendince eleÅŸtirmiÅŸ; düzeltilmesi maksadıyla Ankara’daki milletvekili, hükümet yetkilileri ve bazı bakanlarla (Şükrü Kaya gibi) yetkililerle görüşmüştür.
Esasen tek parti CHP ve üst düzey yetkilileriyle ilişkileri süreklidir. Bu nedenle devletin üst düzey makamlarını ulaşıp hem kendine hem de halk yönelik haksızlıkları ortadan kaldırmaya çalışmıştır.
Hasan Hayri Bey’in oÄŸlu Naci Bey, eÅŸi, ve kızı, Yıl 1942.jpg
Hasan Hayri Bey’in oÄŸlu Naci Bey, eÅŸi, ve kızı, Yıl 1942 / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Kârerli Mehmet Efendi’nin anılarında, kendisinin mümkün oldukça bireye ve topluma “evrensel ölçekte” bir gözle bakıldığı söylenebilir.
Buna raÄŸmen cümlelerinde geçen “ırk” (Türk ırkı veya Kürt ırkı) gibi kavramını kullanması yanlış.
Zira kavimler ve etnik toplulukların sınıflandırılmasında “ırk” kelimesini kullanmak bizlere göre ve mevcut insan hakları bildirgelerinde “ırkçılık ve ayrımcılık” olarak deÄŸerlendiriliyor.
Biyolojik ve kültürel açıdan içinden çıktığı halkına olan aidiyetini “Kürt” olarak tanımlayıp bununla övünmüştü.
Yine de “Türklerin ve Kürtlerin kardeÅŸ olup aynı ırktan-soydan geldiklerini” iddia etmiÅŸti ki, tarihi gerçekler bunu göstermiyor.
Belki de o dönemde bilimsel anlamda Kürtlerin tarihine ilişkin elinde yeterli bilgi ve kaynak olmaması nedeniyle böyle bir tespit yapmıştı.
“Kürt olduÄŸunu” iftiharla ve resmi düzeyde (gerek Ä°stiklal Mahkemesi önünde gerekse üst düzey politikacılarla sohbetlerinde) çekinmeden dile getirmiÅŸti.
Sarı Saltık aÅŸiretinden Karacali Seyit Seyfi. 1938’de başı ezilerek öldürüldü.jpg
Sarı Saltık aÅŸiretinden Karacali Seyit Seyfi. 1938’de başı ezilerek öldürüldü / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Çok daha önemlisi, anı kitabında, tarih boyunca bütün baskı, zulüm, asimilasyon ve katliamlara maruz kalmış olan Kürtlerin bunlara rağmen yok olmayan, yaşama direnci göstermelerini takdir eden cümleler yer alıyor.
Şah İsmail-Yavuz Sultan Selim ve sonrasındaki savaşların hem Türkler hem de Kürtler arasında mezhepçilik tohumlarını ektiği kanısındadır yazar.
Bu baÄŸlamda Kârerli Mehmet Efendi, Osmanlı’nın tarafında yer alan Ä°dris-i Bitlisi’nin bu siyasetinin de Kürt toplumu ve aÅŸiretlerini günümüze kadar süren mezhepsel bölünmeye yol açtığını da belirtiyor.
KoçuÅŸağı aÅŸireti reisi Ä°dare’nin oÄŸlu Lulo AÄŸa (solda), KureÅŸanlı Ä°brahim ÇavuÅŸ (saÄŸda).jpg
KoçuÅŸağı aÅŸireti reisi Ä°dare’nin oÄŸlu Lulo AÄŸa (solda), KureÅŸanlı Ä°brahim ÇavuÅŸ (saÄŸda) / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Anı kitabında Koçgiri Hadisesi özetle şu şekilde değerlendiriyor:
Aslında Koçgiri de bir isyan olmamıştır. Gerek Ankara yönetimindeki bazı politikacılar gerek bölgedeki Sünni feodal ağalar gerekse bölgedeki kimi askeri-sivil yöneticiler, yörede sürekli halka zulmetmişler.
Halkın ÅŸikâyet ve tepkileri kimi zaman silahla kendini savunma ÅŸeklinde olmuÅŸtur. Ancak Ankara’ya gönderilen raporların hepsi “isyan” ÅŸeklinde tanımlanıp askeri operasyonlar yapılmıştır.
Topal Osman ve çevresindekilerin bölgedeki yaptıkları vahşet, katliam ve zulüm barbarlık düzeyindedir.
Topal Osman çetesi ve benzerleri Koçgiri yapılan yaÄŸma talan ve soygunculuk o raddeye varmıştır ki, Karadenizdeki bazı illerin varlıklı kesimi veya esnaf adeta “ilk sermaye birikimi”ni elde etmiÅŸlerdir.
Dersim’deki yaÄŸma ve talan da Erzincan, Erzurum ve Kars’ta bile zenginlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır.
3.jpg
1-Tanerli Loto Hasan AÄŸa, 2- Bezavutlu AÄŸa, 3- Kerseli Temür AÄŸa, 4- Mehmet Ali’nin oÄŸlu Yusuf, 5- KoçaÄŸa’nın oÄŸlu Salman, 6- KoçaÄŸa’nın oÄŸlu Hıdır, 7- Temür AÄŸa’nın oÄŸlu Yusuf, 8- AÄŸvesili Hasan, 9- AÄŸvesili Haydar, Hadise kurbanları / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
ŞAdilli aşireti liderlerinden Kızılkaleli Hasan Ağa (Hesse Miki).jpg
Åžadilli aÅŸireti liderlerinden Kızılkaleli Hasan AÄŸa (Hesse Miki) / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
(1938 öncesi) Rehber ve jandarma komutanı.jpg
(1938 öncesi) Rehber ve jandarma komutanı / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Åžirkli Süleyman AÄŸa, 1938’de öldürüldü.jpg
Åžirkli Süleyman AÄŸa, 1938’de öldürüldü / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Ona göre Koçgiri isyan değildir: Yörede görevli olanların kışkırtması, tedip ve tenkil operasyonlarından ibarettir.
Hatıralarında Dersim olayını da bu eksende değerlendiriyor:
Bilhassa bazı valiler, 4. Umum MüfeittiÅŸlik bünyesinde çalışanlar; General AlpdoÄŸan, Kazım Orbay, Binbaşı Kemal ve komutasındaki subaylar ile sıradan askerler başından beri aÅŸiretleri birbirine düşürme: sivillere, köylülere ve bilhassa kadınlara olmadık zulüm yapıp tecavüze varan kötü muamelelere ilaveten bölüp yönetme, tertipler ve kışkırtmalarla halkı kendini savunmak için silaha sarılmaya zorlamışlardır. Silaha sarılanlar “eÅŸkıya ve isyancı” görülüp imha yoluna gidilmiÅŸ; on binlerce masum insan tutuklanıp katledilmiÅŸtir.
1- Karacali Yüzbaşı Haydar (Saltık) 1937’de öldürüldü, 2- Karacali Yüzbaşı Haydar efendinin kardeÅŸi Ali.jpg
1- Karacali Yüzbaşı Haydar (Saltık) 1937’de öldürüldü, 2- Karacali Yüzbaşı Haydar efendinin kardeÅŸi Ali / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Kitapta dikkatimi çeken birkaç noktaya değinmekte var. Şöyle ki;
Cibranlıların oluşturduğu Hamidiye olayları Varto yöresindeki Alevi inançlı Hormek ve Lolan aşiretlerine zulmetmişlerdi.
Cibranlı Miralay Halit PaÅŸa, Osmanlı ordusunun Dersim’e sefer yani operasyon yaptığı süre içinde yöre halkına baskı ve benzeri haksızlıklar yapmıştır. Hasan Hayri, bu hususta kendisine uyarı-nasihat mektubu göndermiÅŸtir.
Atatürk’ün Sivas’a geliÅŸi sırasında Malatya Valisi Ali Galip ve diÄŸer Kürt birimlerinin kendisine yönelik suikastını önleyenlerin başında Dersim aÅŸiretleri ile Hasan Hayri bulunmaktadır.
Hasan Hayri Bey’in kızı Naciye Hanım ve Karerli Mehmet Efendi’nin oÄŸlu Ali Rıza Erenler. (Öndeki) Nacci Bey’in kızı Ayten.jpg
Hasan Hayri Bey’in kızı Naciye Hanım ve Karerli Mehmet Efendi’nin oÄŸlu Ali Rıza Erenler. (Öndeki) Naci Bey’in kızı Ayten / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Dersim meselesini kökünden halletme planı Ankara yönetimi tarafından önceden hazırlanmıştır. Ancak dönemin Valisi Cemal Bardakçı, bu meselenin ÅŸiddet ve silahlı yollarda deÄŸil; Dersim halkının Elazığ ve Malatya gibi verimli tarım alanlarını yerleÅŸtirilerek reformcu bir yöntemle çözülmesini talep edince, General AlpdoÄŸan gibi sertlik yanlıları Ankara’ya baskı yaparak kendisini Konya’ya vali olarak göndermiÅŸ; yerine ırkçı ve ÅŸiddet yanlısı görevlileri tayin ettirmiÅŸlerdir.
Konya Valisi Cemal Bardakçı’nın, KArerli Mehmet Efendi’ye yazdığı 18 AÄŸustıs 1935 tarihli mektup.jpg
Konya Valisi Cemal Bardakçı’nın, KArerli Mehmet Efendi’ye yazdığı 18 AÄŸustıs 1935 tarihli mektup / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
1- Bahtiyar aÅŸiretinden Yusuf AÄŸa’nın oÄŸlu Åžahan, 2- Rehber ve adamları.jpg
1- Bahtiyar aÅŸiretinden Yusuf AÄŸa’nın oÄŸlu Åžahan, 2- Rehber ve adamları / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Daha önce Cemal Bardakçı’nın Dersim’de ikna edip Elazığ’a getirip iskan ettiÄŸi Dersimli topluluklar, onun Konya’ya tayin edilmesinden sonra sertlik yanlısı AlpdoÄŸan PaÅŸa ve yanındakiler tarafından tekrar Elazığ’dan çıkarıp Dersim’e gönderilmiÅŸler.
Dersimli bir silahşör (solda), Bahtiyar aşiretinden Şahan Ağa (sağda).jpg
Dersimli bir silahşör (solda), Bahtiyar aÅŸiretinden Åžahan AÄŸa (saÄŸda) / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Ä°smet Ä°nönü de “ÅŸimdiye kadar yapılan askeri operasyonlar bu meselenin sarpa sarmasına ve başımıza bela olmasına yol açmıştır” demesine raÄŸmen görüşünü kabul ettiremeyince Atatürk’ün talebi üzerine istifa etmiÅŸtir.
Yerine ÅŸiddet yanlısı Celal Bayar ve ekibi getirilmiÅŸtir. Genelkurmay BaÅŸkanı Fevzi Çakmak ise “Dersim isyan ediyor” yolundaki raporlara inanmamış ancak makamı ve görevi icabı bu operasyonun planını onaylayıp yapılmasını emretmiÅŸtir.
(Ortadaki) Seyit Rıza, (saÄŸdaki) kardeÅŸinin oÄŸlu Teslim, (soldaki) Misi Sur’un torunu Efendi.jpg
(Ortadaki) Seyit Rıza, (saÄŸdaki) kardeÅŸinin oÄŸlu Teslim, (soldaki) Misi Sur’un torunu Efendi / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Dersim lideri Seyyit Rıza, “seni, Atatürk ile görüştüreceÄŸiz” denilerek Erzincan’a davet edilmiÅŸ; ancak tutuklanıp Elazığ’a gönderilerek yargılanıp hapsedilmiÅŸtir. Seyyit Rıza ile oÄŸlu kışla camisinin önünde idam edilmiÅŸ; diÄŸer iki kiÅŸi Odun Pazarı ve kalanlar da BuÄŸday Pazarı’nda asılarak idam edilmiÅŸlerdir.
1.jpg
1- Koç AÄŸa, 2- (…), 3- (…), 4- (…), 5 Baytar Nuri, 6- (…), 7- KöseoÄŸlu Süleyman AÄŸa, 8- Zeynel ÇavuÅŸ, 9- (…), 10- Çukur AÄŸalarından Hasan AÄŸa, 11- Ä°zollu Veli Haki, 12- Miço AÄŸa, 13- (…) Ergenli Ä°brahim AÄŸa, 14- Karaballı Mehmet Ali AÄŸa, 15- ÇemiÅŸgezek Kaymakamı, 16- Cemal Bardakçı, 17- CemÅŸi AÄŸa, 18- (…), 19- Yusufanlı Kamer AÄŸa / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Toplam 400 sayfalık kitapta ayrıntılı bilgiler yer almasına rağmen ilgilisine yarayabilecek toplamda 50 kadar değerli ve doğru değerlendirmeler olduğunu söyleyebilirim.
Rehber’in oÄŸlu Ali Haydar (silah tutan) ve AÄŸa’nın oÄŸlu Hıdır.jpg
Rehber’in oÄŸlu Ali Haydar (silah tutan) ve AÄŸa’nın oÄŸlu Hıdır / FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Kitabın özeti ise ÅŸudur: Gerek Koçgiri gerekse Dersim’e müdahale, dönemin yönetiminin siyasetleri doÄŸrultusunda kararlaÅŸtırılmış ancak devletin sertlik yanlısı kesimlerince planlanıp; tertip, yanlış raporlar, yönlendirmeler ve militarist anlayışlar sonucu kapsamlı katliamlara dönüşmüştür.
5.jpg
FotoÄŸraf: “Kârerli Mehmet Efendi: 1. Dünya Savaşı, Koçgiri, Åžeyh Said ve Dersim’e Dair Yazılmayan Tarih ve Anılarım” kitabı
Bilhassa Sünni ağalar ve zenginler militarist mantıkla hareket eden 4. Umum Müfettişlik yetkililerini hem mezhepsel hem de siyasal temelde kışkırtmış; bundan büyük vurgun elde etmişlerdir.
Koçgiri ve Dersim ahalisi kendisini, namusunu, toprağını ve hayatını korumak üzere silaha sarılmak zorunda kalmıştır. Sertlik yanlılarının oyunlarına gelerek imha ve sürgün edilmişlerdir.
© The Independentturki
