Kemal TOLAN
Zagona herî bingehîn a xwezayê “qanûna bikêmasî” ye. Ji ber vê yekê xweza serobinkirin û nakokiyan derdixe holê. Her dijberî ne temam e û ji bo ku temam bibe, yê netemam berê xwe dide yê ku wê temam bike û ber bi xwe ve dikşîne. Di vê wateyê de jin û mêr du hêzên dijber in. Di vê wateyê de, hem mêr û hem jî jin bi tena serê xwe her tim netemam in.
Di bingeha hebûna gerdûnî de “qanûna bikêmasî” heye. Li gor vê zagona netemamiyê, yê netemam xwe dide temamkirin û dijberê (heval) xwe dibîne ku, wê temam bike û di nav xwe de dihewîne û bi vî awayî yekitiya xwe misoger dike. Di vê wateyê de jin sedem û temamkerê mêr e, mêr jî sedem û temamkerê jinê ye. Ji ber ku ev her du hêzên dijber li hev dikin da ku berdewamiya cureyê di wateya genetîkî de misoger bikin. Ev “qanûna berdewamiyê” ye. Di vê qanûnê de, dijberî wekhev in.
Dema mirov bi vî awayî lê binêr, jin û mêr hevjînê hev in. Hevjîn tê wateya “wekhev”. Wê demê çima ev hemû cudahiyên di navbera jin û mêr de, ku divê “wekhev” bin, derketin holê? Ev bi tevahî encama nirxên civakî û rastiyên çandî ye. Bingeha vê dijberiya hilberîner-serfkaran e.
Di vê wateyê de ya ku hildiberîne, berdewamiya cureyê misoger dike û berdar e jin e. Xwezayê jin bi avantajtir û bi hêztir kiriye. Bi rastî jî di serdemên seretayî yên ku mirovahî hîn nebûye civakbûyîn, jin li ser civakê serdest bû. Civakbûna mirovatiyê di serdema neolîtîkê (çandinî) de bi lez û bez bû û têgîna milkiyetê di wê demê de dest pê kir. Têgîna mulkiyetê fonksiyona xweparstinê jî bi xwe re anî û bi xwedîderketinê re mirovên ku xwedî ax û ajalan bûn û digotin aîdî wan in û di vê çerçoveyê de avahiyeke civakî ava bû. Ev forma malbatê avahiyeke malbatê ya serdest a mêr e. Vê pêkhatina civakî jin xistiye pozîsyona duyemîn û ji mekanîzmaya biryargirtinê dûr xistiye. Bi hezar salan e ku jin ji mêran kêmtir û kêmtir bi qîmet hatiye dîtin û carna jî wek mêran wek “heval, kole, navgîna têrbûnê” û hwd. nîjad.
Îro li welatên pêşketî yên hemdem, jin û mêr xwediyê heman mafên wekhev in. Lê li welatên paşdemayî yên ku kêm pêşketî ne, kevneperest in û nikarin nirxên mirovahiyê biparêzin, “jin” ji jiyana mirovan dûr e. Ol, bawerî, nirxên exlaqî yên kevneperest û serdestiya mêr a zordar di xistina jinê de di vê rewşa neyînî de xwedî roleke girîng in.
Lê ev rastiyek e ku jin jî wek mêr xwedî mafên wekhev in. Û divê ew hebe. Ev diyarkera herî bingehîn a mirovbûnê ye. Jin di hemû qadên jiyana civakî de; di malbat, jiyana kar, rêveberî, biryarên civakî, qadên taybet û hwd. Divê bi mêran re xwedî azadî û mafên wekhev be. Ev mafên herî bingehîn ên jinan in. Wekî din, ew fonksiyona mirovbûnê winda dikin. Yên ku van mafan nadin jinan, di mejî û kortikên wan de “kêmasîyek” mazin hene. Zihniyeteke ku jinê di civakê de bigihîne pozîsyoneke duyemîn an jî ya sêyemîn, qet nikare bibe zihniyeteke “hemdem”.
Mirov her roj feqîr û kêm saxlem dibin, her cure gemarî zêde dibe, mirov ji hev bawer nakin, av nayê vexwarin, derya ji avjeniyê re ne guncaw dibin, hewa her roj bi bermahiyên kîmyewî yên bi zirar, gemarî ne asayî dibe. mal tên avakirin û mirov di van xaniyan de bi cih dibin, zanist li derve maye, xurafe tê tunekirin, zêde bûye, perwerde kêm bûye, tenduristî biha bûye, bêkarî zêde bûye û hwd. Afirandina nirxên bedew ên ku mirovan di nav avahiyek civakî de mirovahî dike û parastina wan nirxan dijwar dibe.
Di civakeke bi vî rengî de jin bi awayekî xwezayî zêdetir bandoreke neyînî dikişîne. Di perwerdehiyê de, nêzîkatiya zanistî bi xurafetî û ezberkirinê tê guhertin.
Lêbelê, jin û mêr yek yek in. Herdu jî “mirov in”. Her du jî li gorî pozîsyona xwe ya çînî di Kapîtalîzmê de tevdigerin.
Keda jinên kedkar û mêran tê îstîsmarkirin. Lê keda jinan hîn zêdetir tê îstîsmarkirin.
Siyasetmedarên ku bi rêya jinan siyasetê dikin, ji bo berjewendiyên xwe, li gorî baweriya xwe, li ser cil û bergên jinan “jin” bikar tînin.
Di mûçeyan de neheqî hene. Lêbelê, ji bo xebata wekhev divê mûçeyek wekhev hebe. Zilamek û jinek ku heman karî dikin divê heman meaşê bistînin.
Divê jin weke keda erzan neyê bikaranîn.
Jinên malê di karê malê de jî hewl didin. Divê her jina malê hin mûçe bê dayîn û ewlehiya civakî bê dayîn.
Divê ji bo kesên bêkar (jin û mêr) kar bê peydakirin. Kesê bêkar kesekî girêdayî û bêhêz e. Ev hem ji bo mêr û hem jî ji bo jinan yek e.
Divê hemû cureyên cudakariya li ser jinê di nava civakê de bê rakirin.
Divê prensîba laîktiyê neyê tawîzkirin. Hilweşîna laîktiyê, mafên jinan ên demokratîk û azadiyê yên nisbeten bêhtir xera dike.
Divê nêzîkatiya Dewleta Civakî di zûtirîn demê de were pejirandin.
Divê pergala talanê bi dawî bibe û modeleke civakî ya ku bi awayekî adilane hilberîne û parve bike bê afirandin.
Rizgariya jin û mêr bi pêşketina civakê, vekirina qadên bazirganiyê, avakirina civakeke berhemdar, ewlehiya civakî ya her kesî û afirandina şert û mercên civakî yên ku dê aştî û dostaniyê pêk bîne, girêdayî ye.
Bi pêşketina hişmendiya civakî re wê avahiyeke civakî ya ku jin û mêr tê de wekhev bên dîtin û ev yek di pratîka jiyanê de xwe nîşan bide, wê teqez pêk were. Ev yek wê bi pêşketina hişmendî û têgihiştina civakî ya mirovatiyê re wê bidest bixe.
8ê Adarê Roja Jinên Kedkar ên Cîhanê bû.
Di sala 1857’an de jin li Amerîkayê li fabrîqeyeke tekstîlê ketin grevê û bi mûçeyên pir kêm û herî zêde 15-16 saetan dixebitin. Serdestan ji ber ku nikarin vê yekê fêhm bikin, li kargehê agir pêxistin û di encamê de 129 jinên kedkar şewitîn. 8’ê Adarê Roja Jinên Kedkar ên Cîhanê ji bo bîranîna kedkarên li vir jiyana xwe ji dest dane ye.
Bi jibîrkirina vê bûyerê ne rast e ku mirov bibêje “roja jinan pîroz be”. Divê îro bibe roja ku kedkar werin cem hev, mafên xwe biqîrin û nîşan bidin ku haya wan ji vê bûyerê heye, tê jiyîn an jî “hilweşîna hişmendiyê” tê jiyîn.
Ez 129 kedkarên ku di 8ê Adara 1857an de hatin şewitandin bi rêzdarî bibîr tînim.“
8 Adarê li hemû keç, jinên cîhanê , Kurdistanê û bi taybetî jî li rihê keç û jinên Êzdî yên ku, serê xwe di ber parastina Êzdîxanê de dahne pîroz dikim!
Kemal Tolan, ev mijara ji ber çavkaniyeke bi zimanê tirkî* , bi alîkariya wergera google û wergerandiye ser kurdî.
08.03.2024
